ص :2

بسم الله الرحمن الرحیم

ص :3

رمضان در تاریخ (حوادث تاریخی)

حضرت آیت الله العظمی حاج شیخ لطف الله صافی گلپایگانی

ص :4

ص:6

فصل چهارم: حدیث اخوّت 75

عقد اخوّت بین اصحاب پیامبر صلی الله علیه و آله 91

تکرار عقد اخوّت 93

موضوع مهمّ و جالب 93

عقد اخوّت بین پیامبر و علی علیهما السلام 95

فصل پنجم: ولادت و زندگانی امام حسن مجتبی علیه السلام 99

ولادت امام حسن مجتبی علیه السلام 103

القاب و کنیه امام علیه السلام 105

فضایل امام علیه السلام 105

شرفِ نَسَب 107

علم امام حسن مجتبی علیه السلام 108

مکارم اخلاق 112

پند بی رنجش 112

ترس از عذاب الهی 113

محّبت امام علیه السلام به مردم 115

امام علیه السلام میهمان خانه خدا 116

جلالت امام علیه السلام 116

امام علیه السلام، نمایش رحمت الهی 117

محبّت، پاسخ جسارت 118

حلم امام علیه السلام 119

سخاوت امام علیه السلام 120

ص:8

بخشش، پیش از ابراز نیاز 122

پاداش امام علیه السلام به غلام 122

اهمّیّت امام علیه السلام به زندگی مردم 123

زهد امام علیه السلام 123

هیبتِ امامت 125

اسرار صلح حضرت مجتبی علیه السلام 126

مرد مصلح 136

علل و اسرار صلح 136

1. اجرای حکم الهی 136

2. ضعف و تفرقه در سپاه امام حسن علیه السلام 140

3. اوج انحطاط اخلاقی مردم 141

4. خطر سقوط اسلام و کشورهای اسلامی 142

5. فریب مردم توسّط معاویه 142

6. برخورد با سیاستِ مکر و حیله 143

7. سیاستِ اسلامی امام علیه السلام 144

مهم ترین شرایط صلح 149

فصل ششم: ولادت حضرت امام جواد علیه السلام 151

شخصیت حضرت امام جوادعلیه السلام 153

امامت در کودکی و کمی سن 156

فصل هفتم: غزوه بدر 163

قرآن و غزوه بدر 169

پرچم دار و قهرمان نمونه جنگ بدر 175

ص:9

قهرمانان دیگر 179

نمونه ای از مساوات اسلامی 179

درس های غزوۀ بدر 181

فصل هشتم: فتح مکه و حوادث آن 193

خانه کعبه 201

بت پرستی و پیکره پرستی 203

علی علیه السلام بر دوش پیامبر صلی الله علیه و آله 205

عفو و گذشت بی نظیر در تاریخ 205

اعلان ِآزادی و مساوات حقوقی 209

فصل نهم: شهادت حضرت امیرالمؤمنین علیه السلام 213

وصی و خلیفه پیامبر صلی الله علیه و آله 215

سیرۀ شیخین اعتبار ندارد 223

زمامداری حضرت علی علیه السلام 234

مدح و ثنای بی مورد 237

سند افتخار بشریّت و زنده ترین برنامه زمامداری 239

یادی از آیت الله بروجردی قدس سره 239

کتاب نامه 245

آثار حضرت آیت الله العظمی صافی گلپایگانی مدظله الوارف در یک نگاه 257

ص:10

اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مسلمانان، و تحولات جهان اسلام از ماه رمضان گذشته تا حال برای تعیین برنامه کار تا ماه رمضان آینده، و ازجمله تفکر در حوادث تاریخی این ماه برای عبرت و موعظه.

کتاب حاضر، شرح و تحلیل و درس هایی از چند حادثه از حوادث تاریخی این ماه مبارک است که به منظور تقویت درک مذهبی و رشد افکار و بیدار شدن احساسات اسلامی نوشته شده است.

امید است مطالعه آن برای عموم، به خصوص نسل جوان، در این ماهِ خدا سودمند واقع شود.

ان شاء الله تعالی

29 جمادی الاولی 1392 هجری قمری

لطف الله صافی گلپایگانی

ص:12

ص:14

از حوادث و اتّفاقات تاریخی که در ماه مبارک رمضان به وقوع پیوست، بیعت با ولایتعهدی حضرت امام علی بن موسی الرّضا علیهما السلام بود؛ که بنا به نقل شیخ مفید و دیگران در روز اول ماه رمضان سال 201 هجری صورت گرفت.(1)

واقعه واگذاری ولایتعهدی به حضرت رضا علیه السلام از جانب مأمون یک نقشه سیاسی بود. مأمون برای فرونشاندن آتش انقلابات داخلی و تظاهر به حسن نیّت و ارادت خود به خاندان پیامبر صلی الله علیه و آله که تا آن زمان از جانب حکومت بنی عبّاس و خلفای وقت، نظیر منصور، هادی و هارون، تحت شدیدترین فشارها و شکنجه ها گرفتار بودند، اقدام به این عمل کرد.

ص:15

ستمگری ها و بدرفتاری ها، ظلم و تعدّی بنی عبّاس، نسبت به آل علی علیه السلام که اهل بیت و ذرّیّه پیغمبر و از نزدیک ترین افراد به آن حضرت و حامل علوم نبّوت می باشند، فزونی گرفته بود.

حبس در بدترین زندان ها، شکنجه های شدید، آوارگی از وطن و مسکن، منعِ آب و نان، ضرب و شتم، هتک حرمت، کشتن با فجیع ترین اشکال، نمونه هایی از این سختگیری ها بود.

آل علی علیه السلام هیچ تقصیری نداشتند، جز آنکه خیر و سعادت بشر را می خواستند و شیفته و دلباخته حق و خواستار عدالت و آزادی بودند و مردم، آنها را شایسته رهبری مسلمانان می دانستند و پیامبر صلی الله علیه و آله امّت را به آنها ارجاع داده تا دین، احکام و سایر مسائل شرعی را از آنها بیاموزند. مردم، آل علی علیه السلام را دوست می داشتند و آنان، مالک دل های جامعه بودند.

در مقابل، بنی عبّاس افرادی ستمگر، ستم پیشه، غاصب، غارتگر بیت المال و متجاوز بودند؛ خلافت اسلامی را مانند دوران بنی امیّه از مسیر خود خارج کرده و بدترین استبدادها و دیکتاتوری ها را تشکیل دادند و آتش اختلافات نژادی و ملّی و عرب و عجم را بین مسلمانان روشن کردند؛ و برای آنکه مسلمانان از اصول اساسی اسلام و فهم حقایق قرآن بی اطّلاع باشند و به حقوق خود آشنا نشوند و بنی عبّاس بتوانند روش حکومت های پیش از اسلام را مرتجعانه احیا نمایند، با

ص:16

زبان عربی - که همان زبان اسلام و قرآن بود - به مخالفت برخاسته و از توسعۀ آن، در قلمرو کشورهای اسلامی جلوگیری کرده، زبان های محلّی را رواج دادند؛ که حتّی می گویند: به «ابومسلم» دستور دادند:

هرچه عرب زبان در خراسان است، از بین ببر؛ زیرا آنهایی که به زبان عربی آشنا نباشند و نتوانند مفاهیم و مقاصد قرآن را به طور مستقیم از قرآن بگیرند، طبعاً به آن وضع حکومت پر از تجمّلات و دستگاه عریض وطویل خلافت، مانند یک مسلمان آزاد و قرآنی، با نفرت و بغض نمی نگرند.

بنابراین، مأمون از کسانی بود که زبان فارسی را رواج می داد و به شعرای پارسی زبان جایزه اعطا می کرد؛ نه برای اینکه به فرهنگ و زبان پارسی علاقه داشت؛ بلکه برای اینکه جنگ عرب و عجم را به راه بیندازد و با جانب داری از یک گروه، حمایت آنها را جلب، و گروه دیگر را بکوبد؛ زیرا ایجاد تفرفه بین ملل عرب و عجم و رواج دادن تعصّبات باطل و ملّت را رودرروی هم قرار دادن، برای نگاهداری پایه های حکومتی که برخلاف احساسات عموم رفتار می کرد، راه مؤثّری بود.

یکی از خیانت هایی که بنی عبّاس به اسلام روا داشت، همین بود که جامعه مسلمانان را از یکپارچگی خارج ساخت و بین آنان اختلاف ایجاد کرد و در حقیقت قیام هایی را که علیه دستگاه خلافت در ایران و

ص:17

کشورهای دیگر آغاز شد، پایه ریزی کردند؛ مردمان دلسوز و فهمیده را مجبور به سکوت، و جاسوسان آنها جامعه را از امنیّت محروم کرده بودند.

به این علل، مردم آنها را دوست نمی داشتند و ستم های آنها به آل علی علیه السلام دل ها را از آتش اندوه می سوزانید.

عکس العمل مردم در برابر اعمال ناهنجار بنی عباس، افزون شدن علاقه آنان به رهبران و امامان اهل بیت علیه السلام بود. ولی حکومت که فقط بر پایه زور پایدار مانده بود و به سرنیزه و تهدید و ارعاب اتّکا داشت، بر شدّت عمل خود می افزود و دسته دسته سادات جوان و پیر و هواخواهان حکومت آزاد اسلامی را به شهادت می رساند و یا زنده به گور می کرد و یا اینکه در سیاه چال ها می انداخت.(1)

آل علی علیه السلام آزادی خواه و طرف دار حکومت حقّ و عدالت اسلامی برمبنای قرآن و سنّت نبوی بودند و مرور زمان ثابت کرد، بنی عبّاس کسانی نیستند که بتوانند رهبری مسلمانان را عهده دار باشند.

تفکیک سیاست از دیانت و دین از دنیا هم ممکن نبود تا بنی عبّاس بگویند ما سیاست را اداره می کنیم و آل علی علیه السلام دیانت را؛ بنابراین، اگر از جنبه دینی و معنوی کم و کاستی داشته باشیم و هر خلاف شرعی نیز مرتکب شویم، با سیاست و ریاست و حکومت مغایر نیست.

ص:18

آزادی های فردی و دینی، در قلوب زیادشده و درحال انفجار بود.

جریان جنگ خونین «امین» و «مأمون» و آن همه کشتار و اتلاف نفوس و نیز، قتل امین، ماهیّت این بازیگران صحنۀ سیاست را بیش ازپیش فاش کرد.

مأمون، احساسات ملّی و قومی ایرانیان، و امین نیز احساسات ملّی و قومی عربی را وسیله ساخت و عالم اسلام را تجزیه کردند و احساساتی را که اسلام، سال ها پیش از بین برده بود، زنده نموده و احساسات واقعی اسلامی را که مافوق این احساسات بود، نادیده گرفتند و مصالح عالیه اسلام را به مصالح شخصی خود فروختند.

اسلام، تعصّب نژادی، ملّی و قومی را لغو کرد و جنگ، برای پیروزی و برتری نژاد یا قوم و ملّت خاص را ممنوع نمود و تمام بشر را از هر قوم و ملّت، دعوت به اسلام و برادری کرد، ولی خلفای غاصب، عموماً این جهت را مراعات نکرده و از اختلافات، بهره برداری می کردند.

مسلمانان فهمیده و متفکّر، در گذشته و حال، این دقایق و نکات را درک کرده و از ضررهای رواج ملّیّت های گوناگون در جامعه اسلامی اطلاع دارند؛ امّا قدرت هایی که از این افکار کهنه و پوسیده، برای بقای سلطه و حکومت خود استفاده می کنند، به نصایح بزرگان اسلام اعتنا ندارند.

ص:20

مأمون برای اینکه به اوضاع آشفته سروسامانی بدهد و از عکس العمل آن همه جنایات و خیانت ها، قتل سادات و اسراف بیت المال، تا حدّی جلوگیری کند و خشم مردم را فرو بنشاند و خود را خیرخواه مسلمین و دور از مطامع سیاسی جلوه دهد؛ و به گفتۀ بعضی، اهل بیت علیهم السلام را طالب حکومت معرّفی کند؛(1) یا آنان را به خاطر قبول منصب از دستگاه حکومت، در معرض اعتراض واقع سازد(2) و آن را دستاویزی برای شرعی بودن حکومت خود قرار دهد و مسلمانان و بسیاری از سران و خواصّ خود را که انتقال خلافت را به آل علی علیه السلام و اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله و مقر شرعی آن، آرزومند و خواستار بودند و بلکه اصرار می ورزیدند، ساکت و راضی سازد، دست به یک نیرنگ سیاسی و

ص:21

بازی تازه ای زد، که هم خود را تبرئه و طرف دار حق معرّفی کند، و هم تشنّجاتی را که در گوشه وکنار و اطراف مملکت بود، آرام و موقعیّت حکومتش را که سخت متزلزل بود، مستحکم و استوار سازد.

نقشۀ مأمون این بود که پس از اجرای این برنامه ها و رسیدن به اهداف خویش مانند پدرانش - که آن همه سادات، رجال و بزرگان اهل بیت را به شهادت رساندند - او نیز هر زمان که بخواهد و مصلحت سلطنتش اقتضا کند، امام رضا علیه السلام را از میان بردارد.

بنابراین برای اجرای اهداف شوم خود، «رجاء بن ابی الضحاک» را با گروهی از افسران ارشد، به مدینه طیّبه فرستاد تا هرطور که شده، امام علیه السلام را به خراسان بیاورند.(1)

آنها نیز - به شرحی که در تواریخ است - امام علیه السلام را الزاماً و با احترام ظاهری، به «مرو» آوردند و مأمون، با تهدید به قتل، آن حضرت را به قبول ولایتعهدی مجبور ساخت؛ ولی امام علیه السلام رسماً با مأمون شرط گذاشت که در هیچ یک از امور مملکتی، مداخله ای نخواهد داشت؛ و با این عمل، مأمون را از اینکه بتواند امام علیه السلام را در جریان های کشور رتق وفتق امور، عزل و نصب حکّام و امرا مسئول سازد، مأیوس کرد و بدین ترتیب امام از اینکه در ردیف هیئت حاکمه باشند، جدّاً امتناع فرمودند.(2)

ص:23

میادین و موشکافی ها وارد شویم و در کار امام - که کردار و رفتار و گفتارش برای ما برطبق نصوص متواتر و حکم عقل، حجّت است؛ و آنچه فرمان دهد و انجام دهد، به امر خدا و دستور پیامبر صلی الله علیه و آله است - چون وچرایی به میان آوریم.

ای مگس! عرصۀ سیمرغ نه جولانگه توست عِرْض خود می بری و زحمت ما می داری!

هرگز اندیشه های کوتاه نمی تواند به نهایت این حقایق برسد؛ جایی که نکته ها و حکمت ها و باطن کارهای خضر بر کسی چون موسی پنهان بماند، باطن کار و اقدامات اولیای بزرگ خدا یعنی محمّد و آل محمّد علیهم السلام - که در وصف حالشان باید گفت: عِبادٌ مُکْرَمُونَ * لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ وَ هُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ (1) - چه سان بر ما فاش و آشکار می شود؟

بااین همه، به قدری که اندیشه، توانایی ورود در این عالم وسیع و دریای بیکران را دارد و تا آنجا که غوّاصِ عقل، به خود جرأت فرو رفتن به عمق این بحر ژرف و اقیانوس عمیق را می دهد، از حکمت ها و فواید این بیعت، مختصری می نگاریم:

ص:25

برای رساندن رسالت اسلام به تمام ملل اسلامی، برپا کنند.

ولایتعهدی حضرت رضا علیه السلام و گرایش ظاهری مأمون به خاندان پیغمبر صلی الله علیه و آله این فرصت را در اختیار دانشمندان و محدّثان و شاعران شیعه قرار داد و اقداماتی که شیعه در آن فرصت، برای ادای رسالت اسلام و نشر علوم و فضایل آل محمّد علیهم السلام انجام داد، شاید بی سابقه یا کم سابقه بود.

در آن زمان، نشر علوم و احادیث اهل بیت علیهم السلام، رواج پیدا کرد فراگرفتن و ذکر احادیث و روایات اهل بیت علیهم السلام و نقل فضایل و سجایای اخلاقی آنها، معمول گشت.

شعرا، بهترین قصاید را در مدح اهل بیت و ائمه اطهار علیهم السلام و افشای ستم هایی که بر آنها روا شده بود و نیز مواقف و مشاهد آنها و طلب حق اهل بیت علیهم السلام سرودند؛ که تاکنون در ردیف بهترین و زیباترین اشعار ادبیّات عرب است؛ تا جایی که مأمون، شخصاً در مدح امیرالمؤمنین علیه السلام قصیده سرایی می کرد.

این اشعار - که متضمّن بیان حقِّ اهل بیت و فضایل و مناقب ایشان و فداکاری ها و استقامت و ثبات آنها بود - یادآور خون هایی بود که برای اسلام ریخته شده و بیانگر ظلم هایی بود که هیئت های حاکمۀ ستمگر در حقِّ اهل بیت علیهم السلام اعمال کرده بودند. و ازاین رو آن اشعار، ولایت و محبّت اهل بیت علیهم السلام را در دل ها رشد می داد و همه جا منتشر و قرائت

ص:27

می شد؛ و یقیناً اگر موضوع ولایتعهدی امام به میان نمی آمد، این نهضت وسیع ادبی و سیاسی و مذهبی، آغاز نمی شد.

بدیهی است این جریان ها، عکس العمل های شدیدِ ظلم هارون و حبس و زندانی کردن حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام بود که در نهایت، مأمون را به تغییر سیاست ناچار ساخت و آن حبس و زندانِ طولانی و مظلومیّت، اهل بیت علیهم السلام را در حکومت مقتدر بنی عبّاس، به ظاهر، تا یک قدمی خلافت وسیع اسلامی، به دست خود بنی عبّاس جلو برد و اگر امام، روش دیگری پیش می گرفت و از راه انقلاب و جنگ و رودررو قرار گرفتن با مأمون وارد می شد، بی شک با موانع بسیاری روبرو می گردید؛ و به علّت فراهم نبودن اوضاع سیاسی و اجتماعی برای خلافت شخصی مانند آن حضرت، جبهه حق پرستان شکست می خورد و اختناقی شدیدتر از عصر هارون پیش می آمد؛ و این فرصت کذایی و بی نظیر، برای انقلاب فکری از دست می رفت.

صلاحیّت آنها شوند و یا آنها را به حرکات و رفتار ناپسند متّهم سازند. بنابراین، فقط حبّ جاه و ریاست و سلطنت، آنها را به غصب خلافت و ارتکاب آن همه جنایت و کشتار دسته جمعی سادات بزرگوار و آزار و شکنجه شیعیان وادار می ساخت.

بااین همه، تا زمان مأمون، یک اعلام عمومی و رسمی و دولتی در مورد این موضوع صادر نشده بود و خلفای بنی عبّاس، به ظاهر، خود را شایسته خلافت معرّفی می کردند و خلافت را حقّ خود می شمردند.

موضوع ولایتعهدی امام، یک اعتراف حکومتی و رسمی، و سندی بود که بر تمام تبلیغات و دعاوی بنی عبّاس، خط بطلان کشید و اگرچه مأمون، کناره گیری نکرد و خلافت را واگذار ننمود، امّا عموماً آن را اقرار علیه خودش تلقّی کرده و او را غاصب مسند خلافت شناختند.

نکته قابل توجّه این بود که مأمون - خلیفه و پادشاه مسلمانان و مالک کشورهای پهناور اسلام و کسی که در بین خلفای بنی عبّاس، از او عالمتر یافت نمی شد؛ و بر علمای نامدار اهل سنّت، در مباحث دقیق علمی و کلامی غالب بود - رسماً اعلام کرد که در میان تمام مسلمانان از بنی عبّاس و آل ابی طالب و دیگران، کسی را اعلم و افضل و لایق تر به خلافت، از پسر آن امام مظلومی که پدرم، او را با آن همه زجر و شکنجه در زندان، به آن وضع فجیع و دردناک کشت، نمی شناسم.

مأمون می خواست با زیرکی تمام، خود را این گونه به مردم معرّفی

ص:29

کند که حقّ اهل بیت علیهم السلام و امام را شناخته و خلافت را به صاحبش واگذار کرده است.

به عقیده ما، این پیشامد در تاریخِ پیروزی های چشمگیرِ مذهبی شیعه، بی نظیر یا کم نظیر است و بیش از آنچه که ما تصوّر می کنیم، اعتراف به حقّانیّت امام علیه السلام در نفوس، انعکاس داشته است.

مأمون برحسب مصلحت حکومت و دفع اتّهام و اضطرار سیاسی و فشار نفوذ معنوی اهل بیت علیهم السلام، آن حقیقتی را که رسماً مورد انکار دستگاه حکومت بنی امیّه و بنی عبّاس و خلفای غاصب و تشکیلات وسیع تبلیغاتی آنها بود، قبول نمود؛ و به نزاعی که بین آنان و دسته ها و احزاب طرف دارشان، با اهل بیت علیهم السلام پس از رحلت پیغمبر صلی الله علیه و آله در موضوع خلافت پیش آمده بود، خاتمه داد، و رسماً پذیرفت که در این نزاع، حق با علی علیه السلام و فاطمه زهرا علیها السلام و آل علی و شیعیان آنها بوده است.

روح و حقیقت آن بیعت، تفسیری جز این نداشت و مأمون این حق را به ظاهر و برحسب فشار سیاسی پذیرفت و از این اعلان و قبول رسمی حق آشکار و باطل، رسوا گشت.

وَمَناقِبُ شَهِدَ الْعَدُوُّ بِفَضْلِها وَالْفَضْلُ ما شَهِدَتْ بِهِ الْأَعْداءُ(1)

ص:30

3. استقبال مردم از امام رضا علیه السلام

حرکت امام علیه السلام که به طوررسمی و به ظاهر آزاد، از مدینه به خراسان بود، پیامدهای مفیدی به دنبال داشت؛ به طوری که در طی این مسافت طولانی که از شهرهای بزرگ و کوچک و بخش ها ودهستان ها و دهکده های بسیار، عبور می کردند، شور و هیجان عجیبی در کشورهای اسلامی پدید می آورد و موجب شد مسلمانانی که تا آن موقع نمی توانستند احساسات ارادتمندانه خود را به اهل بیت علیهم السلام اظهار کنند، علایق ناگسستنی و پیوند خود را با دودمان پیامبر صلی الله علیه و آله و ذریّه آن حضرت آشکار سازند؛ و در بین همه مردم - از خواصّ و عوام - سخن از اهل بیت علیهم السلام و فضایل و مقامات آنان و ظلم هایی که به آنها شده بود، مطرح گردید.

مردم و جماعات بسیار، از تشرّف به دیدار امام، غرق وجد و نشاط و سرور شده بودند؛ زیرا شرفیابی به حضورش را برای خود، شرفیابی به حضور جدّش پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله می شمردند.

مردم در معابر، میادین، مساجد و هرجا که مسیر آن حضرت بود، اجتماع می کردند و با حضورشان صفحه نوینی را در تاریخ اسلام می ساختند و روش و نظام عصر نبوّت رسول خدا و خلافت علی مرتضی علیهم السلام را احیا می کردند.

مردم به هم دیگر می گفتند: چه خوب شد؛ حق به مرکزش بازگشت.

ص:31

مأمون خودش می خواهد، زمینه انتقال خلافت را به امام فراهم کند. مأمون گفته است: بعد از فحص و جستجو و مطالعه و بررسی، کسی را اصلح و افضل و لایق تر از امام، در جهان پهناور اسلام نیافتم!(1)

در اینکه بزرگ ترین شخصیّت عالم اسلام، علی بن موسی الرّضا علیهما السلام است، شکّی نیست؛ امّا اینها بنا نداشتند که رسماً حقّ خاندان نبوّت را ادا کنند.

مگر پدر مظلومش موسی بن جعفرعلیهما السلام افضل تمام امّت نبود؟! مگر هارون کسی را از او افضل و اعلم و پرهیزکارتر می شناخت؟! قطعاً چنین نبود. مگر جدّش امام جعفر صادق علیه السلام یگانه افتخار عالم اسلام نبود؟! مگر منصور او را وارثِ علومِ کتاب و برگزیدۀ خدا نمی دانست؟!

مگر امام محمّد باقر علیه السلام باقر علوم اوّلین و آخرین نبود؟ مگر او نبود که وقتی عبدالملک مروان در مثل آن حادثه سیاسی و اسلامی که حیثیّت و شرافت کشور اسلام و مسلمین به خاطر آن در خطر بود، از آن حضرت چاره جویی کرد؟(2)

همۀ ائمه هدی علیهم السلام افراد شاخص جهان اسلام بودند؛ امّا خدا لعنت کند سیاستی را که به معنای حبّ جاه وریاست است و به قول آن مرد

ص:32

بزرگ: «لعن الله السیاسة و سینها و ساس و کل لفظٍ اشتقَّ من السیاسة»(1) ؛ خدا، دوستی مقام و حکومت و سلطنت را لعنت کند.

زمامداران و سیاستمداران دنیاطلب، از کتمان حقایق، از پنهان کردن فضیلت و صلاحیّت افراد، و انکار واقعیّات، و حبس و کشتن مردان خدا، باک ندارند.

برای مردم این سؤال پیش آمده بود که چگونه مأمون روش تمام سیاستمداران را کنار گذاشته و انسان خوش قلب و پاک نیّت و خیرخواه جامعه خود را به عنوان ولیعهد معرّفی می کند؟ و مبادا این هم سیاستی باشد؟!

مبادا این هم نقشه خیانتی به اهل بیت علیهم السلام باشد؟ و مبادا پشت این پرده، مقاصد دیگر پنهان باشد، و سرانجام امام را نیز به سرنوشتِ پدرِ مظلومش گرفتار نمایند!

به هرحال هرچه باشد، باید منتظر آینده بود. ولی ظاهر این اقدام، درحال حاضر، این طور نشان می دهد که مأمون دریافته که خلافت، حقّ آل علی علیهم السلام است و کسی افضل از علی بن موسی الرّضا علیهما السلام نیست و در اینکه مأمون به این حقیقت آگاه است، شکّ و شبهه ای وجود ندارد.

ص:33

مردم از این گونه گفتگوها در میان خود بسیار داشتند، و همه جا سخن

از امام بود. امام در هر مکان که قدم می گذاشت، ارادت و محبّت مردم آنجا اوج می گرفت و در کالبد ایمان و اخلاصشان، جان تازه می دمید. امام را زیارت می کردند؛ در سیمایش، سیمای رسول خدا صلی الله علیه و آله را تماشا نموده و گریه می کردند؛ ناله و ضجّه می زدند؛ شعر می خواندند؛ شادی می کردند؛ و صلوات می فرستادند.

به راستی، چه حادثه ای مهمتر از این می توانست مذهب تشیّع را زنده سازد و مردم را به سوی حقیقت رهبری کند؟ و چه منظره ای زیباتر و نافذتر و جذّاب تر از جمال دل آرا و چهره ملکوتی امام است؟

تا پیش از حرکت امام از مدینه به مرو، اگر اهل بیت پیامبر صلی الله علیه و آله خود را معرّفی می کردند، فوراً دستگیر و زندانی می شدند؛ امّا به برکت وجود امام، نه تنها چنین مسئله ای وجود نداشت؛ بلکه تمام شهرهای بین راه، غرق هیجان و شادی گردید و وقتی چشمشان به جمال آن حضرت روشن می شد، اشعار ابی نواس ترجمان احساساتشان بود:

مُطَهَّرُونَ نَقِیّاتٌ جُیُوبُهُمُ (ثیابهم) تُتْلَی الصَّلاةُ عَلَیْهِمْ أَیْنَما ذُکِروا

مَنْ لَمْ یَکُنْ عَلَویّاً حینَ تَنْسِبُهُ فَما لَهُ مِنْ قَدیمِ الدَّهْرِ مُفْتَخَرُ

وَاللهِ لَمّا بَرأ خَلْقاً فَاَتْقَنَهُ صَفاکُمُ وَ اصْطَفاکُمْ أَیُّهَا الْبَشَرُ

فَأَنْتُمْ الْمَلأُ الأعْلی وَ عِنْدَکُمُ عِلْمُ الْکِتابِ وَ ما جاءَتْ بِهِ السُّوَرُ(1)

ص:34

آنان افرادی پاکدامن و پاکیزه قلب اند که هر جا یاد شوند، بر آنها درود و سلام فرستاده می شوند، به خدا قسم، خلقی درست کارتر از آنها دیده نشده است، که خداوند شما را در صفا و پاکی برگزید، و شما از اهل ملکوتید و در نزد شماست علمِ کتاب و آنچه در سوره های قرآن آمده است، و آن کس که به هنگام بیان نَسَبَش، علوی نباشد، هیچ زمان برخوردار از افتخاری در آباء و اجداد خویش نمی باشد.

حضرت رضا علیه السلام برای حفظ عقاید مسلمانان و ردّ هرگونه شبهه و شکّ و ایراد و نیز راهنمایی علما، مجاهدت های فراوانی فرمودند، و شخصاً با دانشمندان بزرگِ ادیانِ مختلف، مباحثه کرده و آنها را محکوم و مُجاب کردند؛ که صورت آن جلسات مباحثه و مناظره، در کتب تاریخ و حدیث، ثبت و ضبط گردید؛(1) و امروزه یکی از ذخایر مهمّ علمی در فنّ احتجاج و استدلال و اثبات عقاید محسوب می شود و همواره مورد استفاده علما و دانشمندان بوده و خواهد بود.

مردم، هرگونه اشکال درباره مسائل فلسفی را به آن حضرت عرضه می داشتند و پاسخ شافی و کافی می شنیدند.

آوازه علم و فضل آن حضرت، جهان اسلام را پر کرد و این سفر با همه افاضات علمی، معارف دینی و علوم اسلام و عقاید و فقه را تجدید کرد و به واسطه همین مطلب است که آن حضرت را «مجدّد رأس مأة ثانیه»(2) خوانده اند.

ص:36

در کتاب عیون اخبارالرّضا علیه السلام که کمتر از یک قرن، بعد از رحلت آن حضرت تألیف گردیده، از سندهای عالی و معتبر استفاده شده است. و ازاین رو، این کتاب عظمت مقام علم و جلالت و موقعیت بی نظیر امام را تاحدّی بیان نموده است.(1)

مشایخ علمای اهل سنّت نیز به آن حضرت، ارادت می ورزیدند و ایشان را یکی از اولیای بزرگ می شمردند و در مدح آن حضرت اشعار و قصاید بسیاری سروده اند.

یکی از احادیثی که از آن حضرت بیان کرده اند و مانند خورشید، درخشان و مشهور است، حدیث سلسلة الذهب است که برای تَیَمُّن و تبرّک و کسب فیض و توسّل و نیز نشان دادن درجه علاقه و ارادت و احترام مردم و علما به امام و نیز اظهار افتخار مشایخ بزرگ به آن حضرت، این حدیث را به عنوان حُسن ختام این بحث، نقل می کنیم:

عالم و جاهل، همه و همه برای شرف یابی و درک افتخار زیارت فرزند عزیز پیغمبر صلی الله علیه و آله بیرون آمدند.

صاحب کتاب تاریخ نیشابور روایت کرده است: امام بر قبّه ای که بر استری شهبا بود، قرار داشت. در بازار، ابوزرعه رازی و محمّد بن اسلم طوسی دو پیشوا و حافظ حدیث با گروه بی شماری از علما و محدّثین و طلاّب ظاهر شدند و عرض کردند:

یا أَیُّهَا السَّیِّدُ الْجَلیلُ ابْنُ السّادَةِ الْأَئِمَّةِ! بِحَقِّ آبائِکَ الطّاهِرینَ وَ أَسْلافِکَ الْأَکْرَمینَ إلّا ما رَأیْتَنَا وَجْهَکَ الْمَیْمُونَ وَ رَوَیْتَ لَنا حَدیثاً عَنْ آبائِکَ عَنْ جَدِّکَ نَذْکُرُکَ بِهِ.

ای آقای با جلالت، پسر آقایان و پیشوایان، به حق پدران پاک و نیاکان کریمت، چهرۀ مبارک خود را به ما بنما و حدیثی برای ما از پدرانت از جدّت روایت کن که به آن تو را یاد کنیم.

فَاسْتَوْقَفَ الْبَغْلَةَ وَ أَمَرَ غِلْمانَهُ بِکَشْفِ الْمِظَلَّةِ وَ أقَرَّ عُیُونُ الْخَلائِقِ بِرُؤْیَةِ طَلْعَتِهِ الْمُبارَکَةِ، فَکانَتْ لَهُ ذُؤابتانِ مُدْلِیَتانِ علی عاتِقِهِ وَ النّاسُ بَیْنَ صارِخٍ وَ باکٍ وَ مُتَمرِّغٍ فِی التُّرابٍ، وَ مُقَبِّلٍ لِحافِرِ بَغْلَتِهِ وَ عَلا الضَّجیجُ.

آن بزرگوار استر را نگاه داشت و به غلامان خود امر فرمود: سایبان را کنار زنند و چشم خلائق به دیدن طلعت مبارک آن حضرت روشن شد. آن بزرگوار دو

ص:38

گیسو داشت که بر پشت گردن مبارکش آویخته بود مردم از دیدار جمال دل آرای آن ولی خدا به وجد و شور آمدند بعضی فریاد می زدند، برخی می گریستند، گروهی در روی خاک غلط می خوردند و بعضی سم استر آن آقا را بوسه می زدند، هرکس به نوعی اظهار ارادت می کرد و صدای ضجّه و ناله بالا گرفت.

فَصاحَتِ الأئِمّةُ الأَعْلامُ: مَعاشِرَ النّاسِ! أنْصِتُوا وَاسْمَعُوا ما یَنْفَعُکُمْ وَلا تُؤذُونا بِصُراخِکُمْ.

پیشوایان و رهبران بلند مقام، فریاد زدند: مردم خاموش شوید و آنچه را که برای شما سودمند است بشنوید و ما را به فریادِ استغاثۀ خود، اذیت نکنید.

در این میان ابوزرعه و محمّد بن اسلم (مسلم)، استملای حدیث می کردند.

امام علیه السلام فرمود:

«حدثنی أبی مُوسَی الْکاظِمُ، عَنْ أبیهِ جَعْفَرٍ الصّادِقِ، عَنْ أَبیهِ مُحَمَّدٍ الْباقِرِ، عَنْ أبیهِ علیٍّ زَیْنِ الْعابِدینَ، عَنْ أَبیهِ شَهیدِ کَرْبَلاءَ، عَنْ أبیهِ عَلیٍّ الْمُرْتَضی، قالَ: حَدَّثَنی حَبیبی وَ قُرَّةُ عَیْنی رَسُولُ اللهِ صلَّی الله عَلَیهِ وَآلِهِ قالَ: حَدِّثَنی جِبْریلُ علیه السلام قالَ: سَمِعتُ رَبَّ الْعِزَّةِ یَقُولُ: کَلِمَةُ لا إلهَ إلاَّ اللهُ حِصْنی، فَمَنْ قالَها دَخَلَ حِصْنی، وَ مَنْ دَخَلَ حِصْنی أمِنَ مِنْ عَذابی»؛

ص:39

«پدرم موسی کاظم، از پدرش جعفر صادق، از پدرش محمد باقر، از پدرش علی زین العابدین، از پدرش شهید کربلا، از پدرش علی مرتضی علیهم السلام نقل کرد که فرمود: دوست من و نور چشم من رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: جبرئیل علیه السلام نقل کرد که: شنیدم از پروردگار صاحب عزت که فرمود: کلمة «لا اله الا الله»، دژ من است؛ پس هرکس آن را بگوید، داخل دژ من شده است و هرکس که به دژ من وارد شود، از عذاب من در امان است».

سپس پردۀ قبّه را انداخت و حرکت فرمود.

صاحب کتاب تاریخ نیشابور می گوید: شمرده شد که بیش از بیست هزار نفر، این حدیث را می نوشتند.

احمد بن حنبل رئیس مذهب حنابله و جامع مسند معروف به مسند احمد می گوید: اگر این اسناد، بر دیوانه ای خوانده شود، شفا می یابد.(1)

مخفی نماند، آنچه که نقل شد، طبق نقل ابن حجر هیتمی شافعی در الصواعق المحرقة(2) و شبلنجی در نورالابصار(3) می باشد و بعضی عبارات

ص:40

و جمله ها، مطابق الصواعق المحرقه و بعضی مطابق نورالأبصار است؛ و اگر کسی بخواهد به اسناد و متون این حدیث شریف آگاه شود، به کتاب عیون اخبارالرّضا علیه السلام(1) و التوحید صدوق(2) و کتاب بحارالانوار(3) علامۀ مجلسی و سایر کتب معتبر شیعه رجوع کند.

در کامل ترین متون حدیث، جملۀ «فَلَمّا مَرَّتِ الرّاحِلَة فنادانا بِشُروطِها وَ أنَا مِن شُرُوطِها»(4) آمده که بسیار جالب است؛ و از آن حقیقت ولایت و ارتباط آن با عقیده توحید و اینکه معبودی غیر از خدا نیست، استفاده می شود؛ و چون در نوشته های دیگر به شرح آن افتخار یافته ایم، در اینجا سخن را کوتاه کردیم.

ص:41

ص:42

ص:44

یکی دیگر از اتّفاقات تاریخی که در ماه مبارک رمضان به وقوع پیوست، وفات حضرت ابوطالب است. بنابه قول شیخ مفید قدس سره(1) در هفتم ماه رمضان سال دهم بعثت، سه سال قبل از هجرت، ابوطالب یگانه حامی و کفیل پیامبر صلی الله علیه و آله وفات نمود.

همان بزرگ مرد ارجمندی که از اجتماع و همدستی قریش و نقشه ها و تهدیدات و قطع روابط و آزار و اذیّت ایشان بیم نداشت و تا زنده بود، با خلوص نیّت، از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حمایت کرد و به او گفت:

اذْهَبْ یَابْنَ اخی، فَقُلْ ما أَحْبَبْتَ فَوَاللهِ لا اسَلِّمُکَ لِشَیءٍ ابَداً.(2)

ای پسر برادرم! برو و هرچه دوست داری بگو؛ به خدا سوگند تو را در هیچ پیشامدی تنها نمی گذارم.

ص:45

و سروده است که:

واللهِ لَنْ یَصِلُوا إِلَیْکَ بِجَمْعِهِم

حَتّی اوَسَّدَ فِی التُّرابِ دَفیناً

فَامْض لِأمرِکَ ما عَلَیْکَ غضاضة أَبشِرْ وَقَرَّ بذاکَ مِنْه عُیُوناً

وَعَرَضْتَ دیناً قَدْ عَلِمْتُ (عَرَفْتُ) بِأَنَّه مِنْ خَیْرِ أَدْیانِ الْبرِیَّةِ دیناً(1)

به خدا قسم هرگز با همه قوایشان به تو دست نمی یابند، تا من بر بالش خاک سر بگذارم و مدفون شوم; پس دینت را منتشر کن و دستور خودت را بگذران که ترسی بر تو نیست; و مژده باد تو را و چشمت را با آن روشن ساز، دینی را آوردی که می دانم آن دین، بهترین ادیان برای بشر می باشد.

و همان بزرگواری که در ضمن قصیدۀ دیگرش می فرماید:

أَلَمْ تَعْلَمُوا أَنّا وَجَدْنا مُحَمَّداً رَسُولاً کَمُوسی خُطَّ فی أَوَّلِ الْکُتبِ

وَ أَنَّ عَلَیْهِ فِی الْعِبادِ مَحَبَّةً وَلا حَیْفَ فی مَنْ خَصَّهُ اللهُ بِالْحُبِّ

آیا نمی دانید که ما محمّد صلی الله علیه و آله را پیامبری مانند موسی علیه السلام یافته ایم; که در کتب آسمانی پیشین از او نام برده شده است و به درستی که در میان بندگان، برای او محبّتی است و کسی را که خداوند به محبّت خود مخصوص گردانیده، انحراف و لغزشی ندارد

و نیز می فرماید:

ص:46

إِنَّ عَلیّاً وَجَعْفَراً ثِقَتی عِنْدَ مُلِمِّ الزَّمانِ وَالنُّوَبِ

لا تَخذُلا وَانْصُرا ابْنَ عَمِّکُما أَخی لاُمّی مِنْ بَیْنِهِمْ وَأَبی

وَاللهِ لا أَخْذُلُ النّبی وَلا یَخْذُلْهُ مِنْ بَنِی ذُو حَسَبٍ(1)

علی و جعفر در حوادث و ناملایمات روزگار مورد اعتماد من هستند.] وی به فرزندانش توصیّه می کند و می فرماید: [آن حضرت را رها نکرده و خوار نکنید و پسر عموی خود را یاری دهید;] و این نکته را متذکّر می شود که: [پدر او از میان برادران برادر پدر و مادری من است و من و او از یک پدر و مادر هستیم. به خدا قسم من، یاری پیامبر صلی الله علیه و آله را رها نخواهم کرد و او را خوار و بی یاور نخواهم گذاشت و نیز هیچ کس از فرزندانم - آن مردان با حب و نسب - او را خوار و تنها نخواهند گذاشت.

از حضرت باقر علیه السلام روایت شده است که فرمود:

«اگر ایمان ابی طالب را در یک کفّۀ ترازو و ایمان این خلق را در کفه دیگر گذارند، ایمان او سنگین تر خواهد بود».(2)

مقام آن حضرت چنان رفیع بود که پیامبر صلی الله علیه و آله در مصیبتش گریان شد

ص:47

و بسیار اندوهناک گردید و جبین راست او را چهار مرتبه مسح فرمود و جبین چپش را سه مرتبه مسح کرد؛ سپس فرمود: ای عمّ! در صغیری پرورشم دادی و در یتیمی کفالتم نمودی و در بزرگی یاری ام کردی؛ خدا به تو در برابر یاری من پاداش نیکو دهد. پیامبر صلی الله علیه و آله پیشاپیش جنازه او می رفت و می فرمود: صله رحم کردی و جزای نیکو گرفتی.(1)

در سیرۀ ابن هشام از محمد بن اسحاق نقل شده است که: پس از وفات ابوطالب، قریش، بر پیامبر صلی الله علیه و آله مرارت هایی رساندند که در حیات ابوطالب جرأت انجام آنها را نداشتند. از پیامبر صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود:

«ما نالَتْ مِنّی قُرَیْشُ شَیْئاً أَکْرِهُهُ حَتّی ماتَ أَبُوطالِب»؛(2)

«قریش دربارۀ من به چیزی که از آن کراهت داشته باشم نرسیدند؛ تا وقتی ابوطالب وفات کرد».

سال وفات دو یار دیرین پیامبر صلی الله علیه و آله حضرت ابوطالب و حضرت خدیجه، امّ المؤمنین علیهما السلام «عامُ الحُزْن» نام گرفت.(3)

ص:48

حفر کردند و به لَحَد رسیدند، پیامبر صلی الله علیه و آله با دستان مبارک خویش آن را حفر کرد و خاک آن را بیرون آورد و در آن خوابید(1) و سپس با این دعا، خدا را خواند:

«الله الَّذی یُحیی ویُمیت وهُوَ حیُّ لا یَموت اغْفِرْ لِاُمَّی فاطِمَةَ بِنْتَ أَسَدٍ وَلَقِّنْها حُجَّتَها، وَوَسِّعْ عَلَیْها مُدْخَلَها، بِحَقِّ نَبیِّکَ مُحَمَّدٍ وَالْأَنْبیاءِ الَّذینَ مِنْ قَبْلی فَإِنَّکَ أَرْحَمُ الرّاحِمینَ»؛(2)

«خداوند کسی است که زنده می گرداند و می میراند و او کسی است که زنده است و نمی میرد. خدایا به حق پیامبرت محمد صلی الله علیه و آله و انبیای پیش از من، مادرم فاطمه بنت اسد را (زنی که چون مادر به من محبت و رسیدگی کرد) ببخش و حجت و اعتقادات صحیح را به او تلقین نما و محلّ سکونت برزخی او را گشایش بخش؛ که تو مهربان ترین مهربانانی».

از آن حضرت، درمورد علّت آن همه لطف که تا آن زمان در حقّ کسی اعمال نکرده بودند، پرسش شد؛ فرمود: «پیراهنم را به او پوشانیدم تا از جامه های بهشتی به او بپوشند؛ و در قبرش خوابیدم تا

ص:50

فشار قبر او سبک گردد؛ زیرا او بعد از ابوطالب، از نیکوکارترین خلق خدا با من بود».(1)

برطبق روایت یعقوبی به آن حضرت گفته شد: یا رسول الله! اندوه شما بر فاطمه شدّت یافت. آن حضرت فرمود:

«إِنّها کانَتْ امّی إِن کانَتْ لَتُجیعُ صِبْیانَها وَ تُشْبِعُنی، وتَشْعِثُهُمْ وَتُدْهِنُنی، وَکانَتْ امّی»؛(2)

«به درستی که او مادر من بود. بچه هایش را گرسنه می گذاشت، مرا سیر می کرد، آنان را ژولیده مو می داشت و مرا معطّر می نمود؛ آری او مادر من بود».

ابوطالب، سیّد بطحا، بزرگ قریش، و رئیس مکّه و قبله قبیله بود. ایشان جمیع فضایل اخلاقی را دارا بودند. همه به او احترام می گذاشتند و شخصیّت و مکارم اخلاقش را می ستودند.

«وَکانَ أبوطالب شَیْخاً جَسیماً وَسیماً، عَلَیْهِ بَهاءُ الْمُلُوکِ وَوَقارُ الْحُکَماءِ»؛(3)

ابوطالب - که خدایش رحمت کند - مردی تنومند و

ص:51

زیبا و خوش قیافه بود که در رخسارۀ او ظرافت و زیبایی پادشاهان و وقار حکیمان دیده می شد.

از اکثم بن صیفی - حکیم معروف عرب - پرسیدند: حکمت و ریاست و حُکم و سیادت را از که آموختی؟ گفت: از حَلیف علم و ادب، سیّد عجم و عرب، ابوطالب بن عبدالمطّلب.(1)

به طور قطع، بر همه امّت اسلام لازم و واجب است که قدر خاندان ابوطالب را بدانند و خدمات و رنج ها و مصائب آنان را در یاری پیامبر صلی الله علیه و آله و نصرت دین و اعتلای کلمۀ توحید فراموش ننمایند.

هیچ خانواده ای به اندازه این خاندان، به اسلام و پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله خدمت نکرده و خدمات هیچ کس به اندازه خدمات آنان برای دین اسلام سودمند و باارزش نبوده است. هنگامی که همگان، پیامبر صلی الله علیه و آله را تنها گذاشته بودند و دفع خطر از اسلام و جان پیامبر صلی الله علیه و آله فقط با فداکاری و ایثار جان میسّر بود، این خانواده در دشواری ها و سختی ها، پیامبر صلی الله علیه و آله را چنان یاری دادند که بهتر از آن برای کسی مقدور نبود.

خانواده ای که سال ها پیامبر صلی الله علیه و آله عضو آن بود و محیط آرام و سرشار از صفا و وفا، تقوا و فضیلت، شرافت و صداقت و امانت آن، پیامبر صلی الله علیه و آله را دربرگرفته بود.

ص:52

آری، حقّ ابوطالب و همسر محترمه اش - فاطمه - سوّمین بانوی اسلام، و فرزند مجاهد و مهاجرش جعفر طیّار و دیگر فرزند عزیز و گرامی وی، یگانه قهرمان غزوات و فاتح بزرگ و سردار نامی اسلام، به دین اسلام از هرکس بیشتر است.

در تاریخ یاران پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را جز ابوطالب نمی شناسیم که مدّت چهل و دو سال به آن حضرت در خلوت و جلوت (میان جمع) و داخل منزل و خارج، خدمت کرده باشد و درعین حال، بهترین یار و حامی او باشد.

به خصوص بعد از بعثت، ابوطالب با ثبات و استقامت بی نظیر از پیامبر صلی الله علیه و آله پشتیبانی کرد و او را یاری رساند. اگر ابوطالب از آن حضرت حمایت نمی کرد و او را تنها می گذارد، یا - العیاذُ بِالله - چون دیگران به مخالفت با آن حضرت برمی خاست و رسالتش را تکذیب می کرد و استهزا و مسخره می نمود، به طوریقین، دین اسلام در آغاز کار اگر با شکست روبه رو نمی شد، حداقل تا مدّتی از حرکت و پیشروی بازمی ماند.

همان طور که اگر در جنگ خندق، حضرت علی علیه السلام - فرزند ابوطالب - به میدان نمی رفت و با «عَمْرُ بْنِ عَبْدُود» - آن پهلوان و رزمنده و دلاور مشهور - پیکار نمی کرد و او را از سر راه مسلمانان برنمی داشت، پیش بینی آینده اسلام برای ما دشوار بود.

ص:53

درصورتی که ابوطالب از همان ابتدا دست از حمایت پیامبر صلی الله علیه و آله برمی داشت و او را به دشمنان واگذار می کرد و یا در مقابل او مخالفت و عداوت پیشه می نمود، پیش بینی سرنوشت اسلام بعید می نمود؛ و حداقل در این صورت، مشکلات و موانع پیشرفت دین خدا و مصائب پیامبر صلی الله علیه و آله صدچندان شده و پیامبر عزیز خدا صلی الله علیه و آله گرفتار رنج ها و فشارهای بسیار شدیدتری می گشت.

به شهادت تاریخ، حمایت ابوطالب، راه را برای پیشرفت آیین جدید بازکرد و می توان گفت: تأثیر حمایت او نه تنها از نصرت دین پیامبر صلی الله علیه و آله توسّط شهدای بَدْر و احد و حتّی برادرش حمزه کمتر نیست؛ بلکه با دقّت و تأمّل در تاریخ درمی یابیم که حمایت ابوطالب از جانبازی و فداکاری آنان در حفظ دین مؤثّرتر بوده است.

دشمنان دین جدید، از حمایت هایی که توسّط ابوطالب از پیامبر صلی الله علیه و آله صورت می گرفت، بیم داشتند و ابوطالب را یگانه مانع بزرگ اجرای نقشه های ضدّاسلامی خود می دیدند.

ابوطالب و خاندانش، همه چیز محمّد صلی الله علیه و آله بودند؛ خودش که از مؤمنین واقعی و حامی و نگهبان محمّد صلی الله علیه و آله بود؛ زن و دخترش «امّ هانی» و فرزندان وی - علی و جعفر - امّت و یار و سرباز و مدافع محمّد صلی الله علیه و آله بودند.

ابن ابی الحدید می گوید: در امالی ابی جعفر بن حبیب خوانده ام که:

ص:54

بعضی اوقات که ابوطالب پیامبر صلی الله علیه و آله را می دید، می گریست و می گفت: زمانی که او را می بینم به یاد برادرم می افتم چون که برادر پدری و مادری او بود و بسیار او را دوست می داشت؛ و نیز نقل می کند که: ابوطالب بسیاری اوقات از اینکه خوابگاه پیامبر صلی الله علیه و آله مشخّص باشد بیمناک بود و شبانگاه آن حضرت را از خوابگاهش برمی داشت و پسر عزیز خود علی علیه السلام را در بستر او می خوابانید (او را فدایی پیامبر صلی الله علیه و آله قرار می داد).

شبی علی علیه السلام گفت: پدر! من کشته می شوم.

ابوطالب گفت:

إِصْبِرَنْ یا بُنَّی! فَالصَّبْرُ أَحْجی کُلُّ حَی مَصیرُهُ لشُعُوبٍ

قَدَرَ اللهُ وَالْبَلاءُ شَدیدٌ لِفِداءِ الْحَبیبِ وَابْنِ الْحَبیبِ

لِفِداءِ الْاَغَرِّ ذی الْحَسَبِ الثّاقِبِ وَالباعِ وَالْکَریمِ النَّجیبِ

إِنْ تُصِبْکَ الْمَنُونُ فَالنَّبْلُ تُبْری فَمُصیبٌ مِنْها وَغَیْرُ مُصیبٍ

کُلُّ حَی وَإنْ تمْلی بِعُمْرٍ آخِذٌ مِنْ مَذاقِها بِنصیبٍ

شکیبا باش ای پسر! که شکیبایی عاقلانه است و بازگشت هر زنده ای به مرگ است. خداوند به شکیبایی آزمایش می کند که آزمایش، سخت است. برای فدا شدن در مسیر دوست و فرزندِ دوست - آنکه نجیب و از خانواده ای اصیل و متنفّذ و باسخاوت و بزرگوار و آقاست - اگر مرگ، تو را برسد، پس تیرو پیکان تراش می خورد بعضی به هدف می خورد و بعضی نمی خورد و

ص:55

سرانجام هر زنده ای، هرچند که عمری را به شیرینی گذرانده باشد، بهره ای از مرگ را می چشد.

علی علیه السلام در پاسخ پدر گفت:

أَتَأْمُرُنِّی بِالصَّبْرِ فی نَصْرِ أَحْمَد وَ وَاللهِ ما قُلْتُ الَّذی قُلْتُ جازِعاً

وَلکِنَّنی أَحْبَبْتُ أَنْ تَری نُصْرَتی وَتَعْلَمُ أَنّی لَمْ أَزَلْ لَکَ طائعاً

سَأسْعی لِوَجْهِ اللهِ فی نَصْرِ أَحْمَد نَبِی الْهُدی الْمَحْمُودُ طِفْلاً وَیافعاً(1)

آیا مرا به شکیبایی در یاوری احمد امر می کنی؟ به خدا قسم اگر من سخنی گفتم، از روی ترس و ناراحتی نگفتم؛ بلکه می خواستم که یاوری مرا ببینی و بدانی که من همواره مطیع تو هستم. به زودی برای خدا در یاوری احمد تلاش می کنم که او پیامبر هدایت و ستایش شده ای از زمان کودکی و نوجوانی است.

علی علیه السلام در این اشعار، مراتب سعی و کوشش خود را در یاری رسول خدا صلی الله علیه و آله به پدرش اعلام داشت و یادآور شد: سخنانم از روی بی صبری و دریغ از بذل جان در راه پیامبر صلی الله علیه و آله نبود؛ بلکه می خواستم تو از درجه نصرت من آگاه باشی و بدانی تا پای کشته شدن، برای حفظ جان پیامبر صلی الله علیه و آله آماده ام و همواره مطیع تو هستم.

به طورخلاصه باید گفت که علاقه و محبّت ابوطالب به پیامبر صلی الله علیه و آله بیش ازحدّ توصیف بوده، تا آنجا که او را از فرزندان خود عزیزتر و

ص:56

گرامی تر می داشت. قصیدۀ «لامیه» آن حضرت که به نقل از ابن ابی الحدید در اشتهار، مانند قصیده «قفانبک» است، از ثبات و استقامت او در حمایت از پیامبر صلی الله علیه و آله و علاقه و حبّ او به آن حضرت، و آمادگی برای انجام هرگونه فداکاری، در راه حمایت از ایشان حکایت دارد.(1)

در نهایت چنانچه ابن ابی الحدید در اشعار خود سروده، می توان گفت: اگر ابوطالب و فرزندش علی علیه السلام نبودند، دین برپا نمی شد.

ابوطالب در مکّه و علی علیه السلام در مدینه، پیامبر صلی الله علیه و آله را یاری رساندند. ابوطالب در آغاز از پیامبر صلی الله علیه و آله حمایت کرد و کفالت ایشان را بر عهده گرفت و علی علیه السلام کاری را که ابوطالب علیه السلام در یاری دین خدا شروع کرد به پایان رساند؛ پس عجب نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله در مرگ او، آن همه محزون و اندوهناک گردید.

فقدان وی، جبهه مسلمانان را شکسته و بی پناه کرد و در نهایت یکی از علل لزوم هجرت، همین مرگ او بود؛ زیرا با مرگ او مسلمانان و شخص پیامبر صلی الله علیه و آله، یگانه حامی خویش را از دست دادند و دشمنان در برابر آنها جسور و گستاخ گردیدند.

فَرَحِمَهُ اللهُ وَ أَرْضاهُ وَشَکَّرَ مساعیه وَجَزَی اللهُ عَنْ نَبِیّهِ وَعَنْ امَّتِهِ خَیْرَ الْجَزاءِ.

ص:57

ص:58

ص:60

قال رسول الله صلی الله علیه و آله:

«اُمِرْتُ انْ ابَشِّرَ خَدیجَةً بِبَیْتٍ مِنْ قَصَبٍ لا صَخَبٌ فیهِ وَلا نَصَبٌ»؛(1)

رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «به من امر شد که خدیجه را به خانه ای بشارت دهم، خانه ای از طلا که در آن ناله و اندوه نیست».

در سال دهم بعثت، سه سال قبل از هجرت، در ماه مبارک رمضان، امُّ المؤمنین خدیجه علیها السلام، بانوی مؤمنه و فداکار - پس از سپری شدن شصت و پنج سال از عمر پربرکتش درگذشت و بنابه نقل شیخ مفید، این واقعۀ دردناک، در روز دهم ماه رمضان اتّفاق افتاد.(2) رسول خدا صلی الله علیه و آله او را به دست خویش، در حجون مکّه مکرّمه دفن کرد، و حزن

ص:61

و اندوه آن حضرت، در مصیبت او به حدّی زیاد شد که آن سال را «عامُ الْحُزْن» نام نهاد.

در اسلام، یکی از چهار بانویی که بر همه بانوان بهشت فضیلت و برتری دارند، شناخته شد و جز دختر ارجمند و عزیزش، هیچ بانویی این مقام و فضیلت را نیافت.(1)

او برای رسول خدا صلی الله علیه و آله نعمتی بزرگ، و رحمتی از رحمت های واسعۀ خداوند متعال بود.

برای مرد، به ویژه مردی که بیرون خانه و در اجتماع به فعالیّت های بزرگ مشغول بوده و مقاصد عظیم داشته باشد و عهده دار پیکار و جهاد بوده و مورد یورش مخالفان و هجوم دشمنان باشد، بهترین آرامش دهنده قلب و روح و نگهبان پایداری و استقامت و رفع کننده خستگی و ناراحتی، همسر هوشیار و خردمند و مهربان و دلسوز است.

اگر مردی در خارج از خانه با دشمنان گرم پیکار گشته و به حمله های وحشیانه، استهزا، سرزنش و اذیّت و آزار مردم گرفتار گردد و در منزل نیز با همسری نادان و بدخو و ترسو، ضعیف و شماتت گر، روبرو شود که او را از کار و هدف وی و پیمودن راهی که مدّنظر اوست باز دارد و او را سرزنش کند و به ترک دعوا و تسلیم شدن به دشمنان وادار نماید، از اینکه هر روز شوهرش مورد شتم و استهزای جاهلان قرار می گیرد، خسته و ناخوشایند باشد و در پی حلّ مشکلات

ص:63

همسر خویش برنیاید، بی شک مشکلات و دشواری های آن مرد، دوچندان خواهد شد.

پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله آورنده بزرگ ترین رسالت آسمانی، ازطرف خدا مأمور بود که با خرافات و مظاهر شرک و بت پرستی و ستمگری و محرومیّت توده های ضعیف و فقر و جهل و نادانی، فساد و فحشا و آنچه رذایل بود، مبارزه و با گردنکشان، مشرکان و بت پرستانِ متعصّب، رؤسای قبایل و سران استثمار، با عادات و ادیان باطل و تعصّبات کورکورانه جهاد کند.

مشرکان، همه توان و قدرت خویش ازجمله: شجاعان پیل تن و مردافکن، شعرای دشنام ده و ناسزاگو، اراذل و اوباش، زن و مرد، خویش و بیگانه، را برای مبارزه با اهداف آن حضرت بسیج کردند؛ و تا آنجا که می توانستند او و چند تن از یارانش را اذیّت کردند؛ می زدند؛ رنج داده، ناسزا می گفتند؛ سر راهش را با خار و خاشاک می بستند؛ درحال نماز و پرستش به او توهین کرده و روابط خود را با او ویارانش قطع نمودند. طعام و خواروبار را در اختیار او و کسان و پیروانش قرار نمی دادند و درکل، محیط خارج، علیه پیامبر صلی الله علیه و آله به پیکار و نبرد برخاسته بود و همه مشرکان با دعوت و رسالتش مخالفت می نمودند.

با وجود این همه دشمن، و موانع و مشکلات، اگر در میان همه این دشمنان، پیامبر صلی الله علیه و آله هر روز وقتی به خانه می آمد، با چهره گرفته و

ص:64

معترض همسرش، آن هم همسری که سیّده زنان قریش و دارای آن شخصیّت و صاحب آن همه ثروت و مکنت بود، روبرو می شد که از راه دلسوزی و ترحّم و یا اعتراض، از او می خواست تا از دعوت خویش دست بردارد و خود را مورد این همه اهانت و استهزا قرار ندهد، در چه وضع عجیب و دشواری قرار می گرفت؟!

اگر آن همسر محترم که ثروت کم نظیر خودش را در اختیار شوهر قرار داده بود تا در راه خدا و دستگیری از فقیران انفاق کند، پیشنهاد می داد که: مناسب است با قوم و قبیله ات که حاضرند تو را امیر و پادشاه خود قرار دهند، سازش کنی؛ و با دین و روش آنها کاری نداشته باشی و زندگی آرام و راحت ما را به یک زندگی سرشار از حادثه و نگرانی تبدیل ننمایی، پیامبر صلی الله علیه و آله چگونه او را قانع می ساخت؟ و چه کسی توانایی مرهم گذاشتن بر جراحات روح و جسم آن حضرت را داشت؟

بی شک سراسر زندگی پیامبر صلی الله علیه و آله از داخل و خارج خانه، فشار و مانع و سختی می شد. ولی لطف خدا دریچه های قلب خدیجه علیهما السلام را چنان به سوی درک حقّانیّت دعوت اسلام بازکرد و آن چنان دلش را نورانی و سرشار از معرفت و حکمت گردانیده بود که هرگز پیامبر صلی الله علیه و آله با چنان منظره اسفناک، در داخل خانه روبرو نشد.

دکتر بنت الشّاطی می گوید: «آیا همسری غیر از خدیجه این استعداد

ص:65

را دارا بود که دعوت تاریخی شوهرش را وقتی از غار حرا آمد، با ایمان قوی و آغوش باز و مهر و عطوفت استقبال کند، بی آنکه در راستی او و اینکه خداوند او را تنها نخواهد گذاشت، شکّی در دل راه بدهد؟ آیا جز خدیجه، هیچ بانوی ثروتمندی که در ناز و نعمت و آسایش و احترام زیسته، می توانست با کمال رضایت و خرسندی از زندگی اشرافی، اموال بسیار و عزّت و توانگری چشم بپوشد؛ تا در دشوارترین لحظات زندگی کنار همسرش بایستد و او را در بلایا و مشکلات موجود در راه تحقّق هدفی که به حقّانیّت آن ایمان داشت، یاری کند؛ حاشا و کلاّ! فقط خدیجه چنین بود و زنان دیگر چون او نیستند، مگر آنکه در طبقه و رتبه او باشند».(1)

خداوند به جای شهر مکّه، مردم مکّه و مهر و محبّت آنها و استقبال ایشان از دعوت به توحید، خدیجه علیها السلام را به پیامبر صلی الله علیه و آله عطا کرد، و او هنگامی که حضرت به خانه می آمد، به استقبال وی می شتافت و از حال وی پرسش می کرد و از او دلجویی می نمود و رحمت و نصرت و لطف خدا را به یاد او آورده، گردوغبار را از چهره درخشانش می شست؛ و ملالت آزار قوم را با تسلاّهای گرم از دلش می زدود.

ابن اسحاق می گوید: سخنی از قوم در ردّ و تکذیب، که موجب اندوه و آزردگی فکر و خاطرش شود، نمی شنید؛ مگر آنکه خدا آن اندوه را

ص:66

به واسطه خدیجه برطرف می ساخت. خدیجه سنگینی سخنان سخت را بر او سبک می کرد و او را تصدیق می نمود و رفتار و جسارت های مردم را بی ارزش و بی اهمیّت می شمرد.(1)

آری، خدیجه علیها السلام نخستین زنی بود که دین اسلام را پذیرفت و با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز خواند؛ و جز علی بن ابی طالب علیه السلام - که همواره پیش و بعد از بعثت، ملازم و پیرو پیامبر صلی الله علیه و آله بود و از راه و روش پیامبر صلی الله علیه و آله لحظه ای جدا نشد - کسی از بندگان خدا سابقه اسلام او را ندارد.

خدیجه علیها السلام با دوراندیشی و افکار حکیمانه، خردمندی و حدس صائبی که داشت، دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله را پذیرفت، و سوابقِ نیکو و درخشان رسول خدا صلی الله علیه و آله و اخلاق و صداقت و راستگویی و امانت داری، یاری ضعفا و دستگیری از فقرا، تواضع، قناعت و ایثار و بخشش و مهمان نوازی و سایر صفات پسندیده آن حضرت، همه در نظر خدیجه علیها السلام - آن زن آزموده حکیمه - مجسّم بود؛ و می دانست آن سوابق عالی و ملکوتی، در چنان محیط تاریک و پر از فساد و تباهی از علایم نبوّت است.

خدیجه علیها السلام، پیامبر صلی الله علیه و آله را به خوبی شناخته و دریافته بود که او از باطل پرهیز دارد و از دروغ بیزار است.

ص:67

دیگران نیز او را با این صفات می شناختند و از کار زشت و ناروا، پاک و منزّه می دانستند؛ تا آنجا که او را «امین» لقب داده بودند.(1)

کسی را که خدیجه علیها السلام می شناخت، هرگز به خدای زمین و آسمان نسبت دورغ نخواهد داد؛ و هرگز خدای جهان او را تنها نخواهد گذاشت و او هرچه بگوید، حقّ و حقیقت است.

بنابراین خدیجه علیها السلام در پذیرفتن اسلام، هیچ گونه صبر و تردیدی نکرد؛ و از همان قدم اوّل، یار و مددکار پیامبر صلی الله علیه و آله شد و ثروت و اموال خود را برای یاری دین خدا، در اختیار پیامبر صلی الله علیه و آله قرار داد.

خدیجه علیها السلام نیز چون پیامبر صلی الله علیه و آله از آزار مشرکان و بت پرستان بی نصیب نماند؛ زن ها از او کناره گرفته و رفت وآمد با او را قطع کردند؛ به او زخم زبان می زدند و سخنان درشت می گفتند، حتّی در هنگام زایمان به کمک او نمی آمدند و او را تنها می گذاشتند.(2)

امّا خدیجه علیها السلام، آینده ای را می دید که دیگران نمی دیدند. او می دانست

ص:68

دین محمّد حقّ است؛ و طولی نخواهد کشید که پرستش خدای یگانه، جای پرستش بت ها را خواهد گرفت؛ و خدا پیامبرش را یاری می کند و روزبه روز بر شهرتش افزوده می شود.

آری، خدیجه علیها السلام در اسلام مقامی یافت که از میان بانوان، جز دخترش - که سیّده نساء عالمین است(1) - کسی به آن مقام و افتخار دست نیافت. خدا نسل پیامبر صلی الله علیه و آله را از چنین بانویی قرار داد. پیامبر صلی الله علیه و آله در عین نشاط جوانی، در سنِّ بیست و پنج سالگی با خدیجه علیها السلام که چهل سال از عمر خویش را پشت سر گذاشته بود، ازدواج کرد.(2) و حدود بیست و چهار سال، خدیجه علیها السلام چراغ خانه پیامبر صلی الله علیه و آله و انیس و غمخوار او بود و پیامبر صلی الله علیه و آله تا خدیجه علیها السلام زنده بود، یعنی تا سنّ پنجاه سالگی خودش و شصت و پنج سالگی خدیجه علیها السلام، زن دیگری اختیار نکرد.

بعد از خدیجه علیها السلام هم اگرچه به اقتضای حکمت ها و مصالحی، زنان متعدّدی گرفت، ولی هیچ یک از آنها جای خدیجه علیها السلام را نگرفتند و فراقی را که از فقدان خدیجه علیها السلام در خانه رسول خدا صلی الله علیه و آله پیدا شد،

ص:69

پرنکردند، و پیامبر صلی الله علیه و آله از آنها صاحب فرزندی نشد و نسل او از خدیجه علیها السلام باقی ماند.

پیامبر صلی الله علیه و آله خدیجه علیها السلام را فراموش نکرده و از اخلاق و صفات او یاد می فرمود؛ به کسانی که با او آشنا و دوست بودند، احسان و لطف می کرد.

عایشه می گوید: بر احدی از زنان پیامبر صلی الله علیه و آله آن قدر غیرت نورزیدم که بر خدیجه غیرت ورزیدم؛ برای اینکه پیامبر صلی الله علیه و آله بسیار از او یاد می فرمود و اگر گوسفندی ذبح می شد، از آن برای دوستان خدیجه می فرستاد.(1)

همچنین از عایشه روایت شده است که: رسول خدا صلی الله علیه و آله از خانه بیرون نمی رفت، مگر آنکه خدیجه را یاد می کرد و بر او به خوبی و نیکی مدح و ثنا می فرمود. روزی از روزها غیرت مرا گرفت، گفتم: او پیرزنی بیش نبود و خدا بهتر از او را به شما عوض داده است. پیامبر صلی الله علیه و آله غضبناک شد؛ به طوری که موی جلوی سرش از خشم تکان می خورد؛ سپس فرمود: «نه، به خدا، بهتر از او را خدا به من عوض نداده، ایمان آورد به من، وقتی مردم، کافر گردیدند و تصدیق کرد مرا، هنگامی که مردم مرا تکذیب می کردند و در اموال خود با من مواسات

ص:70

کرد، وقتی مردم مرا محروم ساختند و خدا از او فرزندانی روزی من کرد و از زنان دیگر محروم فرمود».(1)

انس بن مالک روایت کرده که رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «بهترین زنان عالم مریم بنتِ عمران و آسیه بنت مزاحم و خدیجه بنت خُوَیْلِد و فاطمه بنت محمّد صلی الله علیه و آله هستند».(2)

از ابن عبّاس روایت شده که: پیامبر صلی الله علیه و آله چهار خط در زمین کشید و فرمود: «آیا می دانید این چیست؟» عرض کردند: خدا و رسول خدا داناتر است. پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «فاضل ترین زنان بهشت، خدیجه بنت خویلد و فاطمه بنت محمّد صلی الله علیه و آله و مریم بنت عمران و آسیه بنت مزاحم - همسر فرعون - می باشند».(3)

در «صحیحین» از «عایشه» روایت شده که: پیامبر صلی الله علیه و آله خدیجه را به خانه ای در بهشت بشارت داد که در آن سروصدای بلند و رنج و زحمت نیست.(4)

ص:71

در صحیح مسلم روایت شده که: پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «جبرئیل نزد من آمد و گفت: «یا رسول الله! اینک خدیجه می آید و با او ظرفی از طعام و آشامیدنی است وقتی آمد، بر او از طرف پروردگارش و ازطرف من سلام برسان و او را به خانه ای در بهشت بشارت بده».(1)

در سیره ابن هشام روایت کرده که: جبرئیل خدمت رسول خدا صلی الله علیه و آله آمد و گفت: «خدیجه را از طرف خدا سلام برسان». پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«یا خَدیجَةٌ! هذا جِبْریلُ، یُقْرِئُکِ السَّلام مِنْ رَبِّکِ. فَقَالَتْ خَدیجَةُ: أَللهُ السَّلامُ وَمِنْهُ السَّلامُ، وعَلی جِبْریلَ السَّلامُ»؛(2)

«ای خدیجه! این جبرئیل است که از جانب پروردگارت به تو سلام می فرستد. پس خدیجه عرض کرد: خداوند، سلام است، و سلامی از جانب اوست و بر جبرئیل سلام باد».

و بنا به روایت نسائی و حاکم نیشابوری، خدیجه علیها السلام گفت:

«إِنّ اللهَ هُوَ السَّلامُ وَعَلی جِبْریلَ السَّلامُ، وَعَلَیْکَ السَّلامُ وَرَحْمَةُ اللهِ»؛(3)

ص:72

«خداوند، سلام است و بر جبرئیل و بر تو سلام و رحمت و برکات خدا باد».

یکی از مزایای خدیجه علیها السلام این بود که همواره پیش از بعثت و بعد از بعثت، پیامبر صلی الله علیه و آله را تعظیم می کرد و سخنش را تصدیق می نمود.

فضایل خدیجه علیها السلام و کرایم اخلاق او بسیار است. برای کسب اطّلاع بیشتر می توانید به کتب تاریخ و حدیث و تراجم رجوع کنید.

سَلامُ الله عَلَیْها وَعَلی بَعْلِها رَسُولِ اللهِ صلی الله علیه و آله وَعَلَی ابْنَتِها سَیَّدَةِ نِساءِ الْعالَمینَ وَعَلی صِهْرِها عَلِیٍّ أَمیرِ الْمُؤْمِنینَ وَسَیِّدِ الْمُسْلِمینَ وَعَلی أَبْنائِهَا الْأَئِمَّةِ الطّاهِرینَ علیهم السلام اللّهمَّ اجْعَلْنا فی زُمْرَتِهِمْ وَأَرْزُقْنا مُرافَقَتَهُمْ وَشَفاعَتَهُم وَأَکْرِمْنا بِمُتابَعَتِهِمْ بِحَقِّهِمْ یا أَرْحَمَ الرّاحِمینَ.

ص:73

ص:74

ص:76

یکی دیگر از مناسبت ها و اتفاقات تاریخی که در ماه مبارک رمضان به وقوع پیوست، عقد اخوت و پیمان برادری بود که - بنابه نقل شیخ مفید - در روز دوازدهم ماه رمضان، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بین اصحاب عقد اخوّت بست و بین خود و علی علیهم السلام نیز پیوند برادری برقرار کرد.(1)

همان گونه که می دانید اسلام دین برادری و اخوّت، برابری و هم فکری، هم قدمی و مساوات است؛ و اهل جهان را اعضای یک خانواده می داند. رنگ و نژاد، توانگری و تهی دستی، حکومت و عناوین دنیوی را سبب امتیاز فرد بر افراد نشناخته؛ و فاصله ها را از میان برداشته و تنها امتیاز و ملاک برتری را «تقوا» دانسته است. امتیازی که هرگز سبب غرور و تکبّر و سوءاستفاده و فاصله گرفتن از دیگران نمی شود.

عقیدۀ توحید و یکتاپرستی، هسته مرکزی این دین، و منبع احساس برادری با خلق خداست. هیچ مادّه و غذا و هیچ عقیده و خوی و خصلتی مانند عقیدۀ توحید در نیک بختی و سعادت افراد بشر، سودمند نیست. قرآن کریم می فرماید:

ص:77

إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ؛1

«این آیین شما، آیین یگانه ای است (مشترکِ بین همۀ ادیان است) و من پروردگار شمایم، پس مرا بندگی کنید».

قرآن بین افراد، به مال و ثروت، مقام و حکومت، جمعیّت و تعداد، رنگ و جنس، مقایسه و مسابقه قرار نداده است. عرب با عجم، و سفید پوست با سیاه پوست برابر است؛ چراکه این افراد از نظر قرآن و حقوق انسانی و اسلامی با هم برابرند، و انسانیّت انسان و کمال آدمیّت، به این امور وابسته نیست.

قرآن، هنگام مقایسه میان افراد، علم وتقوا و عبادت و ایمان را میزان فضیلت قرار داده است.

در آیات ذیل دقّت کنید که چگونه بشر را به فضایل علم و تقوا و ایمان، ترغیب و تشویق فرموده است:

1. أَمَّنْ هُوَ قانِتٌ آناءَ اللَّیْلِ ساجِداً وَ قائِماً یَحْذَرُ الْآخِرَةَ وَ یَرْجُوا رَحْمَةَ رَبِّهِ قُلْ هَلْ یَسْتَوِی الَّذِینَ یَعْلَمُونَ وَ الَّذِینَ لا یَعْلَمُونَ؛2

ص:78

«آیا کسی که به شب هنگام، از بیم آخرت و به امید رحمت پروردگار، درحال قیام و سجود است (مانند کسی است که چنین نمی کند؟)، آیا کسانی که می دانند و کسانی که نمی دانند مساوی هستند؟».

2. أَ فَمَنْ حَقَّ عَلَیْهِ کَلِمَةُ الْعَذابِ أَ فَأَنْتَ تُنْقِذُ مَنْ فِی النّارِ؛1

«آیا کسی که عذاب الهی بر او واجب گشته است را می توانی از آتش نجات دهی؟».

3. أَ فَمَنْ یَتَّقِی بِوَجْهِهِ سُوءَ الْعَذابِ یَوْمَ الْقِیامَةِ؛2

«آیا کسی که می خواهد خود را به وسیلۀ صورتش از عذاب بد دوزخ حفظ کند؟».

4. أَ فَمَنْ کانَ مُؤْمِناً کَمَنْ کانَ فاسِقاً لا یَسْتَوُونَ؛3

«آیا کسی که ایمان دارد، مانند فرد بدکار است؟ آنها مساوی نمی باشند؟».

ص:79

5. أَ فَمَنْ کانَ عَلی بَیِّنَةٍ مِنْ رَبِّهِ کَمَنْ زُیِّنَ لَهُ سُوءُ عَمَلِهِ؛1

«آیا کسی که معتقد به حجت های پروردگار خویش می باشد، مانند کسی است که کردار بدش برای او زیبا جلوه گر شده است؟».

6. أَ فَمَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی تَقْوی مِنَ اللّهِ وَ رِضْوانٍ خَیْرٌ أَمْ مَنْ أَسَّسَ بُنْیانَهُ عَلی شَفا جُرُفٍ هارٍ فَانْهارَ بِهِ فِی نارِ جَهَنَّمَ؛2

«آیا کسی که مسجدی بسازد که بنیادش بر تقوای الهی و خشنودی او استوار است، برتر می باشد یا کسی که بنایی را بر لبۀ زمینی که زیر آن خالی و کنارۀ آن شکسته می باشد برپا کند که به ویرانی کشیده به جهنم درافتد؟».

7. أَ فَمَنِ اتَّبَعَ رِضْوانَ اللّهِ کَمَنْ باءَ بِسَخَطٍ مِنَ اللّهِ؛3

«آیا کسی که از خشنودی خدا پیروی می کند، مانند کسی است که خشم الهی را به دست آورد؟».

ص:80

8. أَ فَمَنْ یَمْشِی مُکِبًّا عَلی وَجْهِهِ أَهْدی أَمَّنْ یَمْشِی سَوِیًّا عَلی صِراطٍ مُسْتَقِیمٍ؛1

«آیا کسی که افتاده بر روی خویش راه می رود - جایی را نمی بیند و از اطراف خود مطلع نیست - هدایت یافته تر است یا آن کس که ایستاده، بر راه راست حرکت می کند؟».

9. أَ فَمَنْ یَهْدِی إِلَی الْحَقِّ أَحَقُّ أَنْ یُتَّبَعَ أَمَّنْ لا یَهِدِّی إِلاّ أَنْ یُهْدی؛2

«آیا کسی که به سوی حق هدایت شده است، برای اطاعت و پیروی شایسته تر است، یا آنکه هدایت نیافته است، مگر اینکه راهنمایی شود؟».

10. أَ فَمَنْ یَعْلَمُ أَنَّما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ الْحَقُّ کَمَنْ هُوَ أَعْمی؛3

«آیا کسی که می داند آنچه از جانب پروردگارت بر تو نازل شده حق است، مانند فرد کور (گمراه) می باشد؟».

ص:81

11. أَلا إِنَّ أَوْلِیاءَ اللّهِ لا خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَ لا هُمْ یَحْزَنُونَ؛1

«آگاه باشید که بر اولیای خدا ترسی نیست و غمگین نمی باشند».

12. إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ؛2

«به درستی که باتقواترین شما پرهیزکارترین تان می باشد».

13. الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ طُوبی لَهُمْ وَ حُسْنُ مَآبٍ؛3

«آنان که ایمان آورده و اعمال نیک انجام می دهند، خوشا بر احوالشان و چه نیک بازگشتگاهی دارند».

14. الَّذِینَ آمَنُوا وَ کانُوا یَتَّقُونَ * لَهُمُ الْبُشْری؛4

«بر آنان که ایمان آورده و تقوا پیشه می سازند، مژده باد».

15. أَمَّا الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ فَلَهُمْ جَنّاتُ الْمَأْوی؛5

ص:82

«آنان که ایمان آورده و اعمال نیک انجام می دهند، برای آنها بهشت هایی است که محلّ اقامت آنهاست».

16. أَمْ نَجْعَلُ الَّذِینَ آمَنُوا وَ عَمِلُوا الصّالِحاتِ کَالْمُفْسِدِینَ فِی الْأَرْضِ.1

«آیا افراد مؤمن و نیکوکار را مانند فسادگران در زمین قرار می دهیم؟».

و آیات دیگر که باصراحت براین نکته دلالت دارند که یگانه عاملی که باعث امتیاز، و سبب رستگاری، و نجات بشر است، علم، ایمان، عمل صالح، تقوا و استقامت است.

قرآن در خطابات جمعی که مخاطب آن افراد خاصّی نبوده اند، اصل یک کشور، یک اقلیم، یک منطقه، یک زبان و یا یک نژاد را مخاطب قرار نداده، تا کسی گمان کند این گونه مشخصّات، سبب امتیاز، و موردنظر اسلام است و کسانی که مخاطب شده اند، آن را دستاویز برتری خود بر سایر ملل قرار دهند؛ بلکه مخاطب به این گونه خطابات، عموم بشر می باشند.

مانند آیات ذیل:

1. قُلْ یا أَیُّهَا النّاسُ إِنِّی رَسُولُ اللّهِ إِلَیْکُمْ جَمِیعاً؛2

ص:83

«ای مردم، من فرستادۀ خدا به سوی همۀ شما هستم».

2. یا أَیُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمْ إِنَّ زَلْزَلَةَ السّاعَةِ شَیْءٌ عَظِیمٌ؛1

«ای مردم، از پروردگارتان پروا داشته باشید؛ زیرا که زلزلۀ قیامت چیز عظیمی است».

3. یا أَیُّهَا النّاسُ اذْکُرُوا نِعْمَتَ اللّهِ عَلَیْکُمْ؛2

«ای مردم، نعمت خدا را بر خودتان به یاد آورید».

4. یا أَیُّهَا النّاسُ قَدْ جاءَتْکُمْ مَوْعِظَةٌ مِنْ رَبِّکُمْ؛3

«ای مردم، موعظه ای از جانب پروردگارتان بر شما آمد».

5. یا أَیُّهَا النّاسُ اتَّقُوا رَبَّکُمُ الَّذِی خَلَقَکُمْ مِنْ نَفْسٍ واحِدَةٍ وَ خَلَقَ مِنْها زَوْجَها وَ بَثَّ مِنْهُما رِجالاً کَثِیراً وَ نِساءً.4

ص:84

«ای مردم، از پروردگارتان که شما را از یک نفر آفرید و از او، همسرش را قرار داد و از آن دو، مردان و زنان بسیاری را پراکنده ساخت، بترسید».

در این آیه، علاوه براینکه عموم بشر را مخاطب قرار داده، اصل و نسب زن و مرد را واحد اعلام کرده، و در آن عصری که هنوز پاره ای از امَم در انسانیّت زن بحث داشتند(1). قرآن مجید او را مانند مردها، انسان معرّفی کرد و انسانیّت او را به طورقاطع و تردیدناپذیر، اعلام فرمود و در آیه دیگر می فرماید:

یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی2

«ای مردم، ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم».

از اینجا معلوم می شود که اسلام، یک دین و برنامه جهانی و آیین برادری و همگانی است.

البتّه در بعضی موارد، خطاباتی به طوایف ویژه ای وجود دارد؛ مانند:

یا أَهْلَ الْکِتابِ تَعالَوْا إِلی کَلِمَةٍ سَواءٍ3

«ای اهل کتاب، بیایید تا بر محور مطلبی که بین ما و شما مشترک است گرد آییم».

ص:85

که این گونه خطابات نیز تأیید همان خطابات عمومی و دعوت به توحید و یک رنگی و قبول اسلام است.

مواردی که مؤمنین، به «یا أیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا» مخاطب شده اند، ازاین جهت است که در این موارد موضوعی که در خطاب، طرف توجّه بوده، ازقبیل احکام و اموری بوده است که طبعاً باید مؤمنین به آن خطاب شده و از آنها خواسته شود.

علاوه براین، خصوصیّت ایمان و اسلام که در خطاب «یا أَیُّهَا الَّذینَ آمَنُوا» عنوان شده، خصوصیّتی است که تحصیل آن، برای هرکس ممکن است. رنگ اسلام و رنگ ایمان به خدا، رنگی است که برای هرکسی اعمّ از زن و مرد، غنی و فقیر، آسیایی و اروپایی، و عرب و عجم شایسته است؛ رنگ فطرت بشر است و هر انسانی آن را در فطرت خود دارد و نباید رنگ های دیگر را حجاب و حایل آن قرار داد. این رنگ، مثل رنگ وطن، نژاد، قوم و زبان سبب تفرقه و جدایی نیست؛ زیرا به قوم خاصّ و اهل یک کشور اختصاص ندارد.

در حدیث است که روزی «ابوذر غفّاری» را با غلام سیاهی در محضر شریف رسول خدا صلی الله علیه و آله دیدند که احتمالاً در حال گفت وگو یا محاکمه ای بودند؛ ابوذر در میان سخن به او گفت:

یَا ابْنَ السَّوْداءِ!

ای پسر سیاه پوست!

ص:86

پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله، ناراحت و غضبناک شد و فرمود:

سفیدپوست زاده بر سیاه پوست زاده برتری ندارد جز با تقوا و پرهیزکاری و یا با عمل خوب و صالح.

«طَفَّ الصّاعُ طَفَّ الصّاعُ، لَیْسَ لِإِبْنِ الْبَیْضاءِ عَلَی ابْنِ السَّوْداءِ فَضْلٌ إِلّا بِالتَّقْوی أَوْ بِعَمَلٍ صالحٍ»؛

همانند هم هستید و به یکدیگر برتری ندارید مگر به تقوی یا عمل صالح.

فَوَضَعَ أَبُوذَرٍّ خَدَّهُ عَلَی الأَرْضِ وَ قالَ لِلْأَسْوَدِ: قُمْ فَطَأْ عَلی خَدّی، تَکْفیراً لَهُ عَنْ قَوْلِه . ِ(1)

ابوذر به کفّاره این سخنی که گفت، صورت خود را بر زمین گذاشت و به آن سیاه پوست گفت: برخیز و با پای خود صورت مرا به زمین بمال.

اسلام اعلام کرد که خدا یک نژاد، قوم و ملّتی را از جهت حقوق، بر دیگران برنگزیده و رستگاری را در انحصارِ اهل یک کشور، یا یک نژاد قرار نداده است و گفتار یهود و نصاری که می گفتند: نَحْنُ أَبْناءُ اللّهِ وَ أَحِبّاؤُهُ (2) و می گفتند: لَنْ یَدْخُلَ الْجَنَّةَ إِلاّ مَنْ کانَ هُوداً أَوْ نَصاری ؛ «داخل بهشت نمی شود مگر کسی که یهودی یا نصرانی باشد» رد کرد و فرمود:

ص:87

تِلْکَ أَمانِیُّهُمْ قُلْ هاتُوا بُرْهانَکُمْ إِنْ کُنْتُمْ صادِقِینَ * بَلی مَنْ أَسْلَمَ وَجْهَهُ لِلّهِ وَ هُوَ مُحْسِنٌ فَلَهُ أَجْرُهُ عِنْدَ رَبِّهِ؛1

«این آرزوی آنهاست. بگو: اگر راست می گویید: دلیل خود را (بر این موضوع) بیاورید. آری، کسی که روی خود را تسلیم خدا کند و نیکوکار باشد، پاداش او نزد پروردگارش ثابت است».

و نیز اعلام کرد که انسان ها، همه در کرامتِ انسانی، یکسان و شریک می باشند، و این کرامت، در انحصارِ رنگ یا نژاد یا یک ملتِ خاصّی نیست. خدا همۀ فرزندان آدم را گرامی داشته و در مورد آنها می فرماید:

وَ لَقَدْ کَرَّمْنا بَنِی آدَمَ وَ حَمَلْناهُمْ فِی الْبَرِّ وَ الْبَحْرِ وَ رَزَقْناهُمْ مِنَ الطَّیِّباتِ وَ فَضَّلْناهُمْ عَلی کَثِیرٍ مِمَّنْ خَلَقْنا تَفْضِیلاً؛2

«به راستی ما فرزندان آدم را گرامی داشتیم، و آنان را در خشکی و دریا] بر مرکب ها [برنشاندیم، و از

ص:88

چیزهای پاکیزه به ایشان روزی دادیم، و آنان را بر بسیاری از آفریده های خود برتری آشکار دادیم».

این فریادهای قومیّت و ملّیت از هر حلقومی بیرون بیاید، برخلاف اصل شرافت و کرامت انسان هاست و خلاف منطق صحیح و مکتب ادیان راستین و تعالیم مقدّس اسلام است.

این صداها، تخم نفاق و دورویی، کینه توزی جدایی و تفرقه را بین بشر کاشته است. کسانی که این صداها را بلند می کنند، باید بدانند که منادی نفاق و اختلاف اند.

تعالیم اسلام، تخم محبّت و مودّت را در قلوب می افشاند و انسان ها را به همکاری و همدردی راهنمایی می کند.

قرآن مجید، اخوّتی را که در سایه اسلام، نصیب مسلمانان شد و اختلافات و دشمنی ها را از بین برد و دل ها را به هم الفت داد، یادآوری کرده، و مسلمانان را به اعتصام به حبل الله مأمور فرموده و با جمله کوتاه و پرمعنای إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ (1) برادری آنان را انشا و یا إخبارِ به أخوّت و برادری آنها داده است. پس اگر مردمی باهم برادری و اخوّت نداشته باشند، مؤمن نیستند.

در حدیث است که:

ص:89

«أَلْمُسْلِمِ اخُو الْمُسْلِمِ لا یَظْلِمُهُ وَ لا یُسَلِّمُهُ وَ مَنْ کانَ فی حاجَةِ أَخیهِ کانَ اللهُ فی حاجَتِهِ».(1)

«مسلمان برادر مسلمان است، نه به او ستم می کند، و نه او را وامی گذارد، و هرکس در حاجت برادر مسلمانش باشد، خدا در حاجت اوست، (یعنی حاجتش را برمی آورد)».

امام صادقعلیه السلام می فرماید:

«أَلْمُسْلِمُ اخُو الْمُسْلِمِ عَلی أَخِیهِ الْمُسْلِمِ أَنْ لا یَشْبَعَ وَ یَجُوعُ أَخُوهٌ وَ لا یَرْوی وَ یَعْطِشُ أَخُوهٌ وَ لا یَکْتَسی وَ یَعْری أَخُوهَ فَما أَعْظَمَ حَقُّ الْمُسْلِمِ عَلی أَخیهِ الْمُسْلِمِ».(2)

«مسلمان برادر مسلمان است و حق مسلمان بر برادر مسلمانش این است که او سیر نگردد درحالی که برادرش گرسنه باشد و او سیراب نشود درحالی که برادرش تشنه باشد و او پوشیده نباشد درحالی که برادرش عریان باشد، پس چه قدر حق مسلمان بر برادرش، بزرگ است».

ص:90

از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله روایت شده است که فرمود:

«إِنَّما المُؤمِنُونَ فی تَراحُمِهِم وَ تَعاطُفِهِم بِمَنزِلَةِ الجَسَدِ الواحِدِ إذا اشتَکی مِنهُ عضوٌ تَداعی لَهُ سائِر الجَسَدِ بِالْحُمَّی وَ السَّهَرِ».(1)

«به درستی که افراد مؤمن، در مهربانی و دلسوزی شان به حال یکدیگر، همانند یک بدنند که هرگاه عضوی از آن مریض شود، دیگر اعضای بدن، با آن عضو، با تب داری و بی خوابی همراهی می کند».

احادیث و روایات درباره حقّ مسلمان بر مسلمان و اجری که در ادای آن اخذ می کند، بسیار است.(2)

ازجمله کارهایی که به منظور جوشش و همبستگی کامل تر، و بیدار شدن شعور اسلامی و حکمت های دیگر انجام دادند، این بود که بین هر دو نفر از مهاجرین، عقد اخوّت بست؛ چنان که بین هر دو نفر از مهاجرین و انصار نیز پیمان برادری برقرار کرد.

بین هر دو نفر که باهم تجانس داشتند و ازلحاظ افکار و آرا به هم شبیه بودند، عقد اخوّت برقرار شد و با این کار در حقیقت، خانواده ها و قبایل و عشایر، به هم مرتبط و متّصل شدند.

این اقدام پیامبر صلی الله علیه و آله هم ازجنبۀ سیاسی و اجتماعی هم ازجهت به هم پیوستن جامعه نوزاد اسلامی، بسیار باارزش و سودمند بود و زمینه ای برای اخوّت عامّ مسلمانان و برادری همگانی و جهانی جامعه بشریّت شد. نخست برادرها از یکدیگر ارث می بردند تا وقتی که احکام ارث و آیه:

وَ أُولُوا الْأَرْحامِ بَعْضُهُمْ أَوْلی بِبَعْضٍ فِی کِتابِ اللّهِ ؛(1)

«و برخی از خویشاوندان از بعضی دیگر از آنها، در کتاب خدا جلوتر هستند (در بهره وری از ارث...)».

نازل شد؛ و بدین جهت، مواریث بر اساس خویشاوندی استوار شد.

ص:92

پیامبر صلی الله علیه و آله همه را باهم برادر کرد و به گفته بسیاری از مورّخان و محدّثان، افرادی را که هم طراز و هم رتبه بودند، برادر قرار داد.

براین اساس، برای خود نیز باید برادری انتخاب می کرد. به راستی آن کس که لایق و شایسته این مکرمت باشد، کیست؟ و آن کس که بتواند، قرین و هم طراز پیامبر صلی الله علیه و آله باشد (جز در مقام نبوّت) چه شخصیّتی است؟

این انتخاب، یک انتخاب ساده نبود. یقیناً پیامبر صلی الله علیه و آله کسی را برای خود انتخاب می کرد که ازهرجهت شایسته باشد. برادری که همفکر و هماهنگ و هم زبان با او باشد؛ و نسبت به جان و مال و هرچه دارد فداکار باشد و بتواند حقّ برادری رسول خدا صلی الله علیه و آله را ادا کند.

آری، به غیر از علی علیه السلام، کسی لایق چنین مقامی نبود که پیامبر صلی الله علیه و آله در حقّش فرمود:

«أَنْتَ مِنّی بِمَنْزِلَةِ هارُونَ مِنْ مُوسی إِلّا أَنَّهُ لا نَبِیّ بَعْدی»؛(1)

«ای علی، تو در مقایسۀ با من، همچون هارون در قیاس با موسی هستی، جز اینکه بعد از من، پیامبری نخواهد بود (تنها فرق تو با هارون آن است که تو پس از من به نبوّت نمی رسی)».

ص:94

و به همین جهت، پیغمبر صلی الله علیه و آله هم غیر از علی علیه السلام، احدی را به این مقام برنگزید.

این انتخاب، براساس وحی و انتخاب خدا بود. خدا بین پیامبر صلی الله علیه و آله و علی علیه السلام برادری قرار داده بود؛ چنان که در لَیْلَةُ المبیت، شبی که مشرکان می خواستند پیغمبر صلی الله علیه و آله را بکشند، و علی علیه السلام جان خود را فدای جان پیامبر صلی الله علیه و آله کرد و در بستر آن حضرت - به شرحی که در کتب معتبر اهل سنّت آمده است - خوابید، خداوند درضمن وحی که به جبرئیل و میکائیل کرد، فرمود:

«أَفَلا کُنْتُما مِثْلَ عَلیّ بْنِ أَبی طالِب، اخَیْتُ بَیْنَهُ وَبَیْنَ مُحَمَّدٍ».(1)

«آیا شما مانند علی بن ابی طالب نیستید (و از فداکاری او درس نمی گیرید؛ به این دلیل)، من بین او و محمد برادری برقرار کردم».

علاوه براین، در مواقف و مواضع زیادی، پیامبر صلی الله علیه و آله علی علیه السلام را برادر خود خواند و از موقع دعوت، و هنگام نزول آیه وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ (2) که علی علیه السلام با پیامبر صلی الله علیه و آله بیعت کرد، پیامبر صلی الله علیه و آله در حقّ او فرمود:

«اِنَّ هذا أَخی وَوَصِیِّی وَخَلیفَتی فیکُمْ فَاسْمَعُوا

ص:96

لَهُ وَأَطیعُوا»؛(1)

«به درستی که علی، برادر من و وصی من و خلیفه من در میان شماست، پس سخن او را بشنوید و از او اطاعت کنید».

در سیرۀ ابن هشام، از ابن اسحاق روایت شده است که پیامبر صلی الله علیه و آله بین اصحابش از مهاجر و انصار، برادری برقرار کرد؛ سپس فرمود: «پناه بر خدا که از پیغمبر سخنی که نفرموده باشد، بگویید».

«تَآخَواْ فِی اللهِ أَخَوَیْنِ أَخَویْنِ»؛

«در راه خدا، دونفر دونفر بایکدیگر برادر شوید».

سپس دست علی بن ابی طالب علیه السلام را گرفت و فرمود:

«هذا أَخی»؛

«این برادر من است».

سپس می گوید: پس رسول خدا صلی الله علیه و آله، سَیِّدُ الْمُرْسَلینَ وَ إِمامُ المُتَّقینَ وَرَسُولُ رَبِّ الْعالَمینَ که نظیر و مانندی در بین بندگان خدا ندارد، با علی بن ابی طالب علیه السلام برادر هستند.(2)

ابن اثیر در اسْدُ الْغابَه می گوید: پیامبر صلی الله علیه و آله دو مرتبه بین خود و علی

ص:97

علیه السلام برادری قرار داد؛ زیرا بین مهاجرین برادری قرار داد و سپس بین مهاجر و انصار، و در هر بار به علی علیه السلام فرمود:

«أَنْتَ أَخی فِی الدُّنْیا وَالأخِرَة»؛(1)

«تو در دنیا و آخرت برادر من هستی».

متون و اسناد احادیث اخوّت در جوامع شیعه و اهل سنت بسیار است؛ به طوری که در کتب سنن الترمذی(2) ، سنن ابن ماجه(3) ، المستدرک حاکم نیشابوری(4) و تاریخ طبری(5) ، مسند احمد(6) ، مجمع الزوائد هیثمی(7) ، الطبقات الکبری ابن سَعد(8) ، الدرالمنثور سیوطی(9) ، الریاض النضره طبری(10) و فضائل الخمسه(11) ، به طورمفصّل شرح داده شده است.

ص:98

ص:100

بنابه اختیار شیخ مفید در مسارالشیعه(1) و شیخ بهائی در توضیح المقاصد(2) و دیگران(3) سبط اکبر پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، حضرت امام حسن مجتبی علیه السلام در پانزدهم ماه رمضان سال سوم هجرت متولد شد.

بسیاری از مردم، شخصیّت حضرت مجتبیعلیه السلام و تأثیر بسیار حسّاس و فوق العادۀ صلح آن حضرت را در حفظ اسلام، آن گونه که باید نمی شناسند؛ و هنوز شأن و منزلت و سیرۀ آن حضرت، مجهول مانده است.

شخصیّت والای آن پیشوای عالیقدر، بس عظیم تر از آن است که ما بتوانیم درباره آن، کتابی بنگاریم و یا با نگارش مقاله ای آن را شرح دهیم.

علاوه بر کتب بسیار که در شرح احوال و تاریخ زندگی آن حضرت نوشته شده، در هزاران کتاب تاریخی، روایی، تفسیری، اخلاقی، تراجم و...، فضایل و مناقب آن بزرگوار درج شده است.

ص:101

کتب بسیاری از تألیفات شیعه و اهل سنت موجود می باشد که مآخذ و مدارک معتبر تاریخ زندگی آن امام بزرگ و رهبر جلیل القدر است؛ نظیر: صحیح البخاری، صحیح مسلم، سنن الترمذی، سنن ابن ماجه، الطبقات الکبری ابن سعد، سنن ابی داوود، خصائص امیرالمؤمنین نسائی، الجامع الصغیر سیوطی، مصابیح السنة بغوی، إسعاف الرّاغبین صبان، نورالأبصار شبلنجی، تذکرة الخواص سبط ابن جوزی، الإتحاف بحب الاشراف شبراوی، کفایة الطالب گنجی شافعی، شرح نهج البلاغه ابن ابی الحدید، مرآة الجنان یافعی، ملتقی الأصفیاء راوه مکی، نظم دررالسمطین زرندی، فرائدالسّمطین جوینی، السیرة الحلبیه حلبی، سیرة زینی دحلان، الصّواعق المحرقة ابن حجر هیتمی، اسدالغابة ابن اثیر جزری، الاستیعاب ابن عبدالبر، الإصابة فی تمیزالصحابه ابن حجر عسقلانی، تاریخ الخلفاء سیوطی، الفصول المهمه ابن صباغ مالکی که از کتب اهل سنّت می باشند.

اینک برای رعایت اختصار، ترجمه قسمت هایی از کتاب اهل البیت علیهم السلام(1) ، تألیف توفیق ابوعلم(2) که یکی از تازه ترین تألیفات اهل سنّت در

ص:102

سال 1390 هجری قمری است و در مصر نگاشته شده است را با اندک اضافاتی نقل می کنیم:

با این کلمات و جملات، گوش دل مولود، به نغمات روحانی آشنا شده و اعماق و نهانی های روان او پذیرای آن گشت؛ تا زندگی وی، از آن جملات نشاطبخش روح، و توان افزای خرد، مُلهَم باشد.

پیامبر گرامی صلی الله علیه و آله به حضرت علی علیه السلام فرمود:

«آیا این نوزاد مبارک را نام گذارده ای؟».

حضرت علی علیه السلام فرمود:

«من بر شما سبقت نمی گیرم!».

هنوز لحظاتی نگذشته بود که بشیرِ وحی - جبرئیل - نازل شد و فرمان خدا را به پیغمبر صلی الله علیه و آله رساند:

«سَمِّهِ الحَسَن»؛(1)

«او را حسن نام گذار».

پیغمبر صلی الله علیه و آله شخصاً برای حسن علیه السلام عقیقه کرد: و «بسم الله» گفت و دعا کرد.(2)

ص:104

از زید بن ارقم روایت شده است که پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«مَنْ أَحبَّ هؤُلاءِ فَقَدْ أَحَبَّنی، وَ مَنْ أَبْغَضَ هؤُلاءِ فَقَدْ أَبْغَضَنی»؛(1)

«هرکس اینها (علی، فاطمه، حسن و حسین علیهم السلام) را دوست دارد مرا دوست داشته، و هرکس اینها را دشمن بدارد مرا دشمن داشته است».

«عایشه» نقل کرده:

اِنَّ النَّبِیَّ صلی الله علیه و آله کانَ یَأخُذُ حَسَناً فَیَضُمْهُ إِلَیهِ ثُمَّ یَقُولُ: «اللّهُمَّ إنَّ هذا ابْنی وَ أَنَا احِبُّهُ فَأَحِبَّهُ وَ أَحِبَّ مَنْ یُحِبُّهُ».(2)

به درستی که پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله حسن را می گرفت و بر سینه خود می چسبانید و می فرمود: «خدایا به درستی که این پسر من است. من او را دوست دارم، پس تو او و دوستدار او را دوست بدار».

انس بن مالک می گوید: حسن علیه السلام بر پیغمبر صلی الله علیه و آله وارد شد. خواستم او را از پیغمبر صلی الله علیه و آله دور سازم که پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود: «وای بر تو ای

ص:106

انس! پسرم و ثمره زندگی ام را واگذار. هرکس او را اذیّت کند، مرا اذیّت کرده؛ و هرکس مرا اذیّت کند، خدا را اذیّت کرده است».(1)

علیه السلام را «یا أَبَاالحَسَن» خطاب می کردند.

پس از آنکه پیغمبر صلی الله علیه و آله از این جهان، به سوی ملکوت اعلی رحلت فرمود، امیرالمؤمنین علیه السلام را با «یا أَبَتِ» مورد خطاب قرار می دادند.

مردم هم آنها را «یا ابن رسول الله» و «یا ابن المصطفی» خطاب می کردند.(1)

از آن حضرت احادیث و سخنان برگزیده و ممتازی در موضوعات: دعا و موعظه، زهد و تقوا، سیاست، مکارم اخلاق، قضا، فضل قرآن و... روایت شده است؛ که قسمتی از آنها در کتب اهل سنّت نیز بیان شده است.(1)

علم آن امام بزرگ تا بدان جا بود که امیرالمؤمنین علیه السلام، پاسخ برخی مسائل را به آن حضرت محوّل می کردند.

ازجمله روایت شده است که: مردی اعرابی از ابوبکر پرسید: من محرم بوده ام، و تخم شترمرغ برگرفته و پخته و خورده ام، کفّاره ای که بر من واجب شده است، چیست؟

ابوبکر متحیّر شد و نتوانست به آن سؤال پاسخ دهد. ازاین رو پاسخ گفتن را به عمر ارجاع کرد. عمر نیز از پاسخ به سؤال بازمانده، و پاسخ گفتن به سؤال را به عبدالرّحمن بن عوف حواله کرد. او نیز از پاسخ به سؤال درماند، هر چهار تن، به باب مدینة العلم، حضرت علی علیه السلام پناه بردند. اعرابی سؤال را مطرح کرد و از امام علیه السلام پاسخ خواست. امام علیه السلام فرمود:

«سَلْ أَیَّ الْغُلامَیْنِ شِئْتَ، وَ أَشارَ إِلَی الْحَسَنِ وَالْحُسَیْنِ»؛

ص:109

«از هریک از این دو پسر (حسن و حسین) خواهی سؤال کن».

(و این در موقعی بود که سن امام حسن علیه السلام از نه و سن امام حسین علیه السلام از هشت سال، بیشتر نبود!)

اعرابی از امام حسن علیه السلام سؤال کرد.

امام علیه السلام فرمود: آیا شتر داری؟

اعرابی گفت: بلی!

امام علیه السلام فرمود: «به تعدادی که تخم مرغ خورده ای، شترهای مادّه را به شترهای نر بزن و هرچه نتیجه آنها شد، به مکّه بفرست (تا در آنجا به کفّاره این عمل نحر شود)».

امیرالمومنین علیه السلام فرمود:

«إِنَّ مِنَ النُّوقِ السَّلُوبُ وَ (مِنها) ما یَزْلِقُ»؛

«برخی از شتران ماده، بچه را سقط می کنند و بچۀ برخی از آنها می میرند».

امام حسنعلیه السلام به پدر بزرگوار، پاسخ داد:

«إِنْ یَکُنْ مِنَ النُّوقِ السَّلُوبُ وَ ما یَزْلُقُ فَإِنَّ مِنَ الْبیضِ ما یَمْرِقُ»؛(1)

ص:110

«اگر بعضی از شتران مادّه آن چنان هستند که فرمودید، بعضی تخم مرغ ها هم فاسد می شوند (و جوجه از آنها بیرون نمی آید!)».

این پاسخ با آنچه که در فقه اسلامی و در بحث کفّارات حال احرام مقرّر شده، موافق است. و پیرمردی مانند ابوبکر - که مسند خلافت پیغمبر اسلام صلی الله علیه و آله را تصرّف کرده بود - و عمر و عبدالرّحمن بن عوف به آن جاهل بودند. ازاین رو این پاسخ مورد تحسین امیرالمؤمنین علیه السلام واقع شد، و به حضار مجلس روکرده و غزارت علم، فضل و مواهب خداوند را که به فرزندش اعطا شده، آشکار و اعلام کرد و فرمود:

«مَعاشِرَ النّاسِ إِنَّ الّذی فَهَّمَ هذَا الْغُلامَ هُوَ الَّذی فَهَّمَ سُلَیْمانَ بْنَ داوُدَ»؛(1)

«ای گروه مردم، آن کسی که به این پسر فهم و علم داده، همان کس است که به سلیمان بن داوود فهم و علم بخشیده است».

یعنی همان گونه که سلیمان بن داوود، از تفهیم و تعلیم و آموزش غیبی برخوردار گردید، حسن نیز، از همان افاضات غیبی و آموزش ها، بدون واسطۀ احدی از خلق، برخوردار است.

ص:111

«أَیُّهَا الشَیْخُ کُنْ حَکَماً بَینَنا یَتَوَضَّأُ کُلُّ واحِدٍ مِنّا فَتَوَضَّئا ثُمَّ قالا أیُّنا یُحسِنُ؟».

«ای پیرمرد بین ما داور باش؛ ما هر دو پیش تو وضو می گیریم، ببین وضوی کدام یک نیکوتر است؟».

سپس هریک وضو گرفتند. پیرمرد، به دقّت، به وضو گرفتن آن دو عزیز پیغمبر صلی الله علیه و آله توجّه کرد؛ و بدون آنکه ناراحت شود، به کوتاهی و تقصیر خود پی برد.

فَقالَ لَهُما: کِلاکِما تُحْسِنانِ الْوُضُوءَ، وَ لکِنْ هذَا الشَّیْخُ الْجاهِلُ هُوَ الَّذی لَم یَکُن یُحْسِنُ وَ قَدْ تَعَلَّمَ الآنَ مِنْکُما وَ تابَ عَلی یَدَیْکُما؛(1)

و به آنها گفت: شما هر دو (ای آقایانِ من)، نیکو وضو می سازید، و لکن این پیر جاهل (اشاره به خودش نمود) است که وضو گرفتن را بلد نیست و هم اکنوناز شما آموخت، و به دست شما توبه کرد.

هنگامی که قصد حج می کرد با پای پیاده و چه بسا با پای برهنه عزیمت می فرمود. وقتی وضو می گرفت بدنش به لرزه می افتاد، و رنگش زرد می شد،(1) و در هیچ حال، ذکر خدا را ترک نمی کرد. پارسا و بردبار و بافضل بود و از خدا خوف داشت.(2)

روایت شده مردی مناجات و گریه آن حضرت را شنید؛ عرض کرد: آیا از عذاب خدا می ترسی درحالی که وسایل نجات در نزد توست؟ پسر پیغمبری، و از شفاعت او برخوردار هستی و رحمت خدا هم [عامّ است و] به هر چیزی احاطه دارد.

امام علیه السلام فرمود: امّا اینکه من پسر رسول خدا صلی الله علیه و آله هستم، خدا می فرماید:

فَإِذا نُفِخَ فِی الصُّورِ فَلا أَنْسابَ بَیْنَهُمْ؛3

«آن هنگام که در صورِ اسرافیل دمیده شود، بین آنها قرابتی باقی نماند».

و امّا شفاعت او؛ پس خدا می فرماید:

مَنْ ذَا الَّذِی یَشْفَعُ عِنْدَهُ إِلاّ بِإِذْنِهِ؛4

«چه کسی جز به اجازۀ خدا شفاعت می کند».

ص:114

و امّا رحمت خدا که هرچیز را فرا گرفته است؛ پس خدا می فرماید:

فَسَأَکْتُبُها لِلَّذِینَ یَتَّقُونَ؛1

«پس رحمت خویش را به زودی برای پرهیزکاران قرار می دهیم».

حضرت سپس فرمود:

«فَکَیْفَ الْأَمانُ یا أخَا الْعَرَبِ».(1)

«پس چگونه می توان خلاصی یافت، ای برادر عرب»

وقتی نماز ظهر را می خواند، در مسجد می نشست و به مردم علم و ادب می آموخت.(1)

می آمد و بر آن فرش می نشست، مردم می آمدند و می ایستادند، و به واسطه عظمت و جلالتی که آن حضرت داشت، کسی از آنجا نمی رفت؛ تا آنجاکه آن حضرت می دید که راه بسته شده؛ برمی خاست، و به درون خانه می رفت. راوی می گوید: دیدم که امام در راه مکّه از مرکبش پیاده شد و همه خلق خدا از مرکب های خود فرود آمدند، و پیاده رفتند. حتّی دیدم که «سعد وقّاص» پیاده شد و در کنار آن حضرت پیاده به راه رفتن خود ادامه داد.(1)

اَللّهُ أَعْلَمُ حَیْثُ یَجْعَلُ رِسالَتَهُ؛1

«خداوند بهتر می داند که رسالتش را در کجا (در چه کسی) قرار دهد»

«نیکی و بدی مساوی نیستند، تو بدی را به روشی که نیکوتر است برطرف نما».

آن حضرت، هرچه از دشمنانش می دید، با صبر و گذشت و عفو، پاسخ می داد؛ تا آنجاکه - مروان حکم - یکی از خبیث ترین دشمنان اهل بیت علیهم السلام حلم و بردباری آن حضرت را به کوه تشبیه کرده بود.(1)

او مانند جدّش، در حلم و گذشت و عفو، نمونه جهانیان بود. تاریخ، از اخلاق او نوادری را حفظ کرده است و بر این دلالت دارد که او در طلیعه اخلاقیّین و بنیان گذاران ادب و اخلاق، در جهان اسلام قرار دارد.(2)

صفات عالی را در روشن ترین مظاهر و بلندترین مفاهیم و معانی اش دارا بود؛ تاحدّی که آن حضرت را «کریم اهل البیت» لقب دادند.

صفت سخاوت، صفتی بود که امام حسن علیه السلام به علّت جود و سخا و کرم و کمک به ضعفا و احسان به امّت و انفاق اموال بر فقیر و غنی، بدان معروف و مشهور شده بودند.

امام علیه السلام، برای مال دنیا ارزشی قایل نمی شد و اهمیّتی به آن نمی داد؛ مگر آنکه به وسیله آن، گرسنه ای را سیر کند و برهنه ای را بپوشاند و به کمک مصیبت زده ای بشتابد؛ یا قرض مقروضی را بپردازد.

سخاوت، عنصری از عناصر ذاتی و جزئی از اجزای وجود امام علیه السلام بود. با آنکه سیل نیازمندان و انبوه انسان های محتاج، بر در خانه امام علیه السلام ازدحام می کردند، باران سخای آن حضرت بر همه می بارید و هیچ سایلی را از درِ خانۀ کرمش، رد نمی کرد.(1)

از آن حضرت سؤال شد: چگونه است که نمی بینم سائلی را رد نمایی؟

امام علیه السلام پاسخ داد: «من خود سائل درگاه خدا هستم؛ شرم می کنم که خود سائل باشم و سائلی را رد کنم».(2)

ص:121

امام علیه السلام علّت را از او باز خواست کرد. غلام گفت: از اینکه فقط خود بخورم و به سگ نخورانم، حیا می کنم.

امام علیه السلام خواست به خاطر این عمل به او پاداشی دهد و او را مورد لطف و احسان خود قرار دهد، فرمود: «در جای خود باش». امام علیه السلام غلام را از صاحبش خرید و باغ را نیز خریداری فرمود. سپس غلام را آزاد کرد و باغ را به او بخشید.(1)

پرهیزکاران اقبال و توجّه داشت و چنان بود که خود فرمود:

«مَنْ عَرَفَ اللهَ أَحَبَّهُ، وَمَنْ عَرَفَ الدُّنْیا زَهَّدَ فیها، وَالْمُؤْمِنُ لایَلْهُو حَتّی یَغْفُلَ وَإِذا تَفَکَّرَ حَزَنَ»؛(1)

«هرکس خدا را بشناسد، او را دوست خواهد داشت و هرکس دنیا را شناخت، به آن بی میل و رغبت خواهد شد و مؤمن، لهو و لعب نمی کند تا [از قیامت] غافل شود و چنان که تفکر کند، غمگین می شود».

امام علیه السلام خدا را می شناخت لذا او را دوست می داشت، دنیا را می شناخت ازاین رو به آن بی رغبت گشت. لهو و غفلت نداشت، وهرگاه تفکر می کرد اندوهناک می گردید.

آن حضرت هرگاه، مرگ و جایگاه انسان را در ذهن خویش تداعی می کرد، ناخودآگاه می گریست و نیز وقتی که بَعث و نشور و گذشتن از صراط را به خاطر می آورد، گریه می کرد. و زمانی که عَرْضِ بر خدا را در موقف حساب متذکّر می شد، در میان ناله و صیحه ای که داشت، بی هوش می شد.(2)

ص:124

فضایل و مناقب امامعلیه السلام بیش از آن است که بتوان بیان کرد:

هر شرح بی نهایت، کز وصفِ یار گوییم حرفی است از هزاران، کاندر عبارت آید

فضایل و صفات حمیده، علم و حلم و تقوا و معالی امور آن حضرت در بسیاری از کتب شیعه و اهل سنّت جمع آوری شده است.

صَلَّی اللهُ عَلی جَدِّه وَعَلی أَبیهِ وَاُمِّهِ وَعَلَیْهِ وَعَلی أَخیهِ وَعَلَی الْأَئِمَّةِ التِّسْعَةِ مِنْ ذُرِّیَّةِ الْحُسَیْنِ علیهم السلام سیَّما الإِمامِ الغائِبِ، وَلِیِّ الْعَصْرِ وَنامُوسِ الدَّهْرِ عَجَّلَ اللهُ تَعالی فَرَجَهُ وَسَهَّلَ اللهُ مَخْرَجَهُ وَجَعَلَنا فِداهُ.

إِنَّمَا الْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ فَأَصْلِحُوا بَیْنَ أَخَوَیْکُمْ؛1

«منحصراً افراد مؤمن بایکدیگر برادرند، پس بین برادرانتان سازش برقرار سازید».

و در جای دیگر اشاره کرده است:

وَ الصُّلْحُ خَیْرٌ؛2

«سازش، بهتر است».

و از پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله نقل است که فرمود:

«صَلاحُ ذاتِ الْبَیْنِ أَفْضَلُ مِنْ عامَّةِ الصَّلاةِ وَالصِّیامِ»؛(1)

«آشتی دادن دو نفر، از نماز و روزه یک سال بهتر است».

اگرچه جنگ و جهاد یکی از احکام مهمّ اسلام است، ولی هرگز بالذّات وبالاصالة مطلوب نبوده، و به لحاظ یک ضرورت اجتناب ناپذیر، و به عنوان وسیله اصلاح اجتماعی و عدالت و در راستای اهداف سیاسی اسلام، و احقاق حق و ابطال باطل تشریع شده است.

ص:127

وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیا؛1

«سخنِ کافران را پست قرار داد و سخن خداوند برتر است».

جهاد، عبادت و اطاعت خداست؛ زیرا جهاد وسیله ای است برای آزادی انسان ها، برای برداشتن یوغ استعمار ستمکار از گردن افراد، و برای وارد کردن همگان در حکومت خدا و لغو حکومت مردم بر مردم که معانی عالی و ارزندۀ آن در عبارت «جهاد فی سبیل الله» خلاصه شده است.

جهاد، جنگ و کوشش برای پیشبرد نقشه های نجات بخش اسلام است. جهاد برای نجات ضعفا و ستمدیدگان، برای دفع استثمار اقویا، برای آزادی انسان ها، برای برقراری نظم صحیح و عادلانه، برای اعلام تساوی حقوق، برای زندگی و اجتماع هرچه بهتر و انسانی تر است.

اسلام، جنگی که برای پیدا کردن بازار کالاهای بازرگانان، برای استعمار، برای توسعه قلمرو یک کشور و فتح ممالک و جهانگیری، برای انتقام و کینه توزی، برای کسب شهرت و قهرمانی، برای بسط نفوذ یک دیکتاتور و غلبه یک ملّت بر ملّت دیگر باشد را محکوم کرده و

ص:128

قهرمانان این جنگ ها را گمراه و جنایت کار و خائن و گناهکار می داند. بنابراین همه ما باید این آیه را سر مشق زندگی خود قرار دهیم:

تِلْکَ الدّارُ الْآخِرَةُ نَجْعَلُها لِلَّذِینَ لا یُرِیدُونَ عُلُوًّا فِی الْأَرْضِ وَ لا فَساداً وَ الْعاقِبَةُ لِلْمُتَّقِینَ؛1

«آن خانۀ آخرت است که آن را برای کسانی که در زمین، اراده برتری جویی و فساد ندارند، قرار می دهیم و سرانجامِ نیک، از آن پرهیزکاران است».

برطبق این آیه، هرکس بخواهد رجحان و برتری بر کسی یا ملّتی داشته باشد، محکوم است.

به راستی که سرانِ ملل و رهبرانِ حکومت های دنیای معاصر، چقدر به این گونه تعالیم اسلام نیاز مبرم دارند.

جهادی برای اسلام، مقدّس محسوب می شود که برای دفاع از حقیقت و فضیلت، برای مقاصد و مصالح عموم، برای انحطاط حکّامی که خود را مالک خلق و مطلق العنان و صاحب اختیار بدون شرط افراد می شمارند، باشد. هدف تمام مجاهدت هایی که اولیای اسلام، در هر زمان و مکانی انجام دادند، این بوده که آسایش و آزادی را برای بشر به ارمغان آورند و به یاری افراد مظلوم و محروم بشتابند.

ص:129

پس با این شرح و تفسیر، مجاهدت در راه اسلام کاری نیست که کسی بتواند آن را با نیروی هوای نفس و احساسات، و برای فرونشاندن آتش خشم و غضب آغاز کند.

گاهی وجود شرایط و مقتضیات و عدم موانع این تکلیف را منجّز و حتمی می کند و گاهی عدم وجود شرایط و مقتضیات، مانع از تنجّز یا توجّه این تکلیف می گردد.

هرگز نمی توان خون کسی را ریخت و به مال و جان کسی تعرّض کرد؛ مگر در جاهایی که به ناچار، عقل و شرع انجام چنین اعمالی را قاطعانه اجازه دهد.

اساس همه جنگ هایی که در عصر ما بین ملل جریان دارد - اعمّ از جنگ سرد و گرم، جنگ های تبلیغاتی و انتخاباتی و حزبی، جنگ های اقتصادی و تجاری و مبارزه ها و رقابت هایی که دولت ها، کارتل های صنعتی و همه وهمه باهم دارند - مقاصدِ پستِ مادّی و حیوانی و ارضای غریزۀ حبّ جاه و مال و شهوات و به دست آوردن پیروزی های مادّی و نظامی و اقتصادی را دنبال می کند. بنابراین، چنین جنگ هایی، نقطۀ انتهایی ندارند و بین هر گروه و جمعیّتی که باشد، با شرافت انسانی سازشی ندارد.

در اسلام، همه این مبارزات که باعث گرفتاری بشر، و اساس گناه و ظلم، و مایه استبداد و خیانت شمرده می شود، ممنوع است. مسلمانان

ص:130

باید با همه این مسائل نیز مبارزه نمایند و مبارزه آنان به مقاصد کثیف، آلوده نشود و به این آیه صریح و محکم قرآن، ایمان داشته باشند که:

ذلِکَ بِأَنَّ اللّهَ هُوَ الْحَقُّ وَ أَنَّ ما یَدْعُونَ مِنْ دُونِهِ هُوَ الْباطِلُ وَ أَنَّ اللّهَ هُوَ الْعَلِیُّ الْکَبِیرُ؛1

«آن به این دلیل است که خداوند حق است و هرچه غیراو را می خواهند باطل است و خداوند بلندمرتبه و بزرگ است».

باری، نکته دیگر در حکم جهاد این است که چون جهاد برای تحقّقِ

اهداف اسلام و دفاع از حریم فضلیت و آزادی و نوامیس الهی است، تا وصول به این اهداف، لازم و منجّز است. پس از تشکیل مدینه فاضله انسانیّت و جامعه اسلامی و یکپارچه شدن جهان بشری و برداشته شدن فاصله های جغرافیایی و تبعیض های گوناگون در سایه تعالیم اسلام، موضوع و زمینه جهاد از بین می رود؛ درحالی که اساس زندگی اجتماعی تا ابد همان اجتماع فاضل بوده و احکامی مانند احکام عبادات و معاملات و مناکحات ثابت خواهد بود.

بنابراین، جهاد به منزلۀ وسیله تأمین و تحصیل اهداف اسلام، نیروی دفاع و نگهبان جامعه اسلامی است و مقصود بالاصالة سایر احکام و به اصطلاح علما، جهاد، تکلیف و واجب للغیر است.

ص:131

نتیجه مطلب اینکه باید در صلح و سازش و جنگ و جهاد، هدف را در نظر گرفت. اگر مقصد، مقدّس و انسانی وشرافتمند باشد، صلح یا جهادی که برای آن انجام می گیرد، مقدّس و شرافتمندانه است.

ما دراینجا نمی خواهیم و نمی توانیم در اسرار جنگ ها و صلح های اولیای دین وارد شده، از آن شرحی بنویسیم؛ زیرا علاوه برآنکه خود را لایق نمی دانیم، این رشته سر دراز دارد؛ ولی به طور بسیار فشرده، عرض می شود که سیری اجمالی در تاریخ غزوات ومعاهدات رسول خدا صلی الله علیه و آله و صلح هایی که بین آن حضرت و کفّار واقع شد و همچنین مطالعه مختصری از تاریخ فداکاری ها و جانبازی ها و مجاهدت های علی علیه السلام در میادین جهاد، و روش و برنامه های جنگی آن حضرت، ما را به این حقیقت راهنمایی می کند که جنگ های مقدّسی که آنان می کردند از جنگ های عادی ای که برای اهداف مادّی واقع می شود، جدا بود و غرض آن بزرگواران ادای تکلیف، و تقرّب به خدا بوده است.

بنابراین می بینیم که دلاوران میادین جهاد را بندگان زاهد و خداپرست و صاحبان دل های لبریز از محبّت و عدالت و انسان های بشر دوستی تشکیل می دهند که حتّی به آزار مورچه ای راضی نمی شوند. و این سخن پر از حقیقت و عدالت علیعلیه السلام راهنمای آنهاست:

ص:132

«وَاللَّهِ لَوْ أُعْطِیتُ الْأَقَالِیمَ السَّبْعَةَ بِمَا تَحْتَ أَفْلاکِهَا عَلَی أَنْ أَعْصِیَ اللَّهَ فِی نَمْلَةٍ أَسْلُبُهَا جُلْبَ شَعِیرَةٍ مَا فَعَلْتُهُ»؛(1)

«به خدا قسم اگر هفت اقلیم جهان را با آنچه در زیر آسمان های آن است به من ببخشند تا اینکه خدا را نافرمانی کنم که پوست جوی را از دهان مورچه بیرون بکشم، این کار را نمی کنم».

اینان در میادین جهاد درحالی که شمشیر به دست گرفته بودند، از کشتن و کشته شدن باکی نداشتند.

اولیای اسلام همانند حضرت علی علیه السلام همیشه از جنگ و خون ریزی پرهیز می کردند؛ تا حدّی که به کسی که می دانست قاتلش است، احسان می کرد و اندیشۀ آزار او را نمی کرد و همیشه سفارش می کردند که با او مدارا کنند و در طعام و آب بر او سخت گیری نکنند و از غذایی که خود میل می فرمود، برایش می فرستاد.

به راستی علی علیه السلام قهرمان این غزوات و مرد میادین جهاد فی سبیل الله بود.

آری علی علیه السلام برای کظم غیظ و گرفتن انتقام شمشیری نزد و هرگز برای کسب شهرت و معروف شدن نبردی انجام نداد و یگانه سرباز

ص:133

فداکار و جانباز اسلام بود، که جبرئیل در مدح او گفت:

«لاسَیْف إِلّا ذُوالْفَقارِ وَلا فَتی إِلّا عَلیّ»؛(1)

«هیچ شمشیری مانند شمشیر ذوالفقار و هیچ جوانی همچون علی علیه السلام نیست».

مردی که به دستِ خیانتکارِ شقی ترین خلق، ضربت خورد و از زندگی دست شست، کسی بود که همیشه از به ناحق ریخته شدن خون انسان ها، ناراحت می شد و می فرمود:

«یَابَنی عَبْدِالْمُطَّلِبِ لا أَلْفیَنَّکُمْ تَخُوضُونَ دِماءَ الْمُسْلِمینَ خَوْضاً تَقُولُون: قُتِلَ أمیرالمُؤمِنین. أَلا لا تَقلتُلَنَّ بی الّا قاتِلی... و لا یمثّل بِالرَّجُلِ فَإِنّی سَمِعْتُ رَسُول اللهَ یَقُولُ: إِیّاکُمْ وَ الْمُثْلَةَ»؛(2)

ص:134

«ای فرزندانِ عبدالمطلب، مبادا پس از من دست به خون مسلمانان فرو برید و بگویید امیرمؤمنان کشته شد و به بهانۀ انتقام خون من در خون مسلمانان غوطه خورید، بدانید جز قاتلِ من کسی دیگر را نکشید و مبادا او را مثله نمایید؛ به درستی که من از رسول خدا شنیدم که می فرمود: از مثله کردن دوری گزینید».

این خاندان، در صلح و آشتی و جنگ و جهاد، یک هدف داشتند و آن، اطاعت خدا، و هدایت و نجات بندگان خدا و اعتلای کلمۀ خدا بود.

پس از بررسی این مطالب، صلح امام حسن علیه السلام را تا حدود آگاهی و بینش خود بررسی می کنیم و دریافت پاره ای از اسرار آن را وجهه همّت می سازیم و از خداوند، طلب یاری و هدایت می کنیم.

بدیهی است نگارش در مورد این مطلب، موضوعی نیست که حقّ آن، درضمن یک یا چند مقاله ادا گردد. این موضوع بسیار گسترده است و با تاریخ صدر اسلام و تاریخ زندگی علی علیه السلام و آزمایش هایی که از امّت اسلام شد، ارتباط دارد و راجع به آن کتب مستقلّی نگارش شده است. ولی:

آب دریا را اگر نتوان کشید هم به قدر تشنگی باید چشید

ص:135

حدیث مشهور و مسلّم نزد اهل سنّت(1) ، پیامبر صلی الله علیه و آله از آن خبر داده و او را به سیادت و آقایی و اصلاح طلبی معرّفی فرموده بود.

در شرایطی که صلح، برای مصلحت عموم لازم باشد، اگر سران هر دو طرف، پا در رکاب لجاج بگذارند و کینه توزی پیشه سازند، صلح برقرار نخواهد شد. فقط در صورتی صلح برقرار می شود که یا هر دو طرف، حسن نیّت داشته باشند یا یکی از آنها خیر و مصلحت جامعه را در نظر بگیرد و آن را بر حیثیّت و شئون شخصی خود مقدّم بدارد؛ و هرچه طرف مقابل لجاجت می کند، او از خود گذشت و فداکاری نشان دهد.

ص:137

در این میدان، به طورقطع معاویه کسی نبود که برای خیر و صلاح جامعه دست از خلافت و پادشاهی و نیّات خبیث خود بردارد و حق را به صاحبش بسپارد. او در راه رسیدن به مقصدش، نه خدا و پیغمبر و نه مصلحت مسلمانان را درنظر می گرفت و همه چیز را فدای حبّ جاه و ریاست طلبی خود می ساخت، و از اینکه عموم شیعه و هواداران اهل بیت علیهم السلام و حتّی عموم مسلمانان را قتل عام کند، باکی نداشت و اگر تا حدودی بازی با الفاظ اسلامی می کرد، به خاطر ریاست و حکومت بود و اگر ریاست و حکومتش در خطر می افتاد، به آن الفاظ نیز کاری نداشت.

قهراً و طبعاً در چنان موقعیّتی تنها کسی که جانب مصلحت را رعایت می نمود، امام علیه السلام بود.

ظهور این خصلت عظمی از آن حضرت با وجود سوابق درخشان و مقام امامت و عهده داری حفظ اسلام، عجیب و شگفت انگیز نبود. اگر امام علیه السلام مصلحت اسلام را درنظر نگیرد، پس چه کسی به آن اهمیّت می دهد؟

به هیچ وجه از معاویه با آن سوابق ضدّاسلامی خود و پدر و مادر و خاندانش، انتظار غمخواری دین و حفظ مصالح مسلمین، مورد نداشت.

برعکس، از امام علیه السلام جز ملاحظه مصلحت اسلام و خیر مسلمانان کاری صادر نمی شد؛ زیرا ایشان دوران کودکی را در مهد تربیت نبوّت

ص:138

و حِجْرِ عصمت و طهارت گذرانده و در خانه ای که مهبط وحی و محلّ آمدوشد فرشتگان بود، نشوونما یافته و انوار نبوّت جدّش پیغمبر صلی الله علیه و آله و ولایت پدرش علی علیه السلام و عصمت و شخصیّت مادرش زهرا علیها السلام از هر سو او را احاطه کرده و منزلگاهش سینۀ رسول خدا صلی الله علیه و آله و مخزنِ علوم و الهاماتِ غیبی بود و وحی را در اوّلین لحظات نزولش می شنید و کلمات خدا را از زبان دُرافشان جدّش رسول خدا صلی الله علیه و آله می آموخت.

پیغمبر عالی قدرِ اسلام صلی الله علیه و آله او را به سیادت و آقایی و امامت و پیشوایی می ستود و او را برای آینده اسلام و چنین فداکاری عظیمی آماده می ساخت و از برکات و عظمت و اهمّیّت صلح او قدردانی می کرد.

پیغمبر صلی الله علیه و آله در مواقف و فرصت های متعدّد، روش امام حسن علیه السلام را تأیید و تنفیذ فرمود؛ چنان که روش پدرش امام علی علیه السلام را در جهاد با ناکثین و قاسطین و مارقین، و روش امام حسین علیه السلام را در آن قیام تاریخی و فداکاری عظیم تأیید کرده و روش هریک از امامان را پیش از وقوع، پیش بینی و تصویب فرمود.

پس، صلح امام علیه السلام در آن شرایط، یک وظیفه شرعی و تکلیف الهی بوده، و مانند مجاهدت های پدرش، در مسیر خیر و مصلحت اسلام بوده است.(1)

ص:139

برای نزدیکی به معاویه و گرفتن جایزه های او مسابقه برقرار می کردند و دین و وجدان خود را به دنیا می فروختند.

دراین صورت اگر آن حضرت را اسیر می کردند و به معاویه تحویل می دادند تا او را به شهادت برساند، ممکن بود معاویه مکّار، به ظاهر آن حضرت را آزاد سازد و برای خود فضیلت و منقبتی قرار دهد و بر عموم خاندان نبوّت، به این وسیله منّت بگذارد. واقعاً اگر کسی اهل مطالعه باشد، این موضوع را تصدیق خواهد کرد.(1)

بنابراین خود امام علیه السلام نیز فرمود: «اگر با معاویه نبرد می کردم، مرا می گرفتند و به او تسلیم می نمودند. به خدا سوگند اگر با او مسالمت کنم و عزیز باشم، بهتر می دانم از اینکه مرا درحالی که اسیر باشم، بکشد یا بر من منّت گذارد و تا دنیا، دنیاست، این عار بر بنی هاشم بماند و معاویه همیشه خود و اعقابش بر زنده و مرده ما به آن منّت بنهد».(2)

روشی که امام علیه السلام اتّخاذ کرد، حاذقانه ترین روشی بود که متفکّری نابغه و بی نظیر، در این گونه مواقع اتّخاذ می نماید.

امام علیه السلام با پذیرش صلح به نتایج مهم زیر دست یافت:

1. خون مؤمنین را حفظ کرد.

2. ذرّیّه رسول خدا صلی الله علیه و آله، و شرافت و کرامت خاندان رسالت را نگاهداری فرمود.

3. موقف و منزلت خود را به عنوان یگانه پایگاه و ملجأ مردم علیه تجاوزات معاویه حفظ کرد.

4. معاویه را به قبول تعهّدات مهمّی - اگرچه عمل نکرد - وادار ساخت.

5. جمعیّت شیعه را از انحطاط و انقراض نجات داد.

6. اساس اسلام، و هدایت و رسالت جدّش را از خطر هجوم بیگانگان حفظ فرمود.

معاویه و سایر ریاست طلبان و جاه پرستان برای نیل به هدف پلید خود، و حکومت بر مردم، از هیچ خیانت و جنایت، فریب کاری و دروغ و ستمگری و قانون شکنی باکی نداشتند و درنظر آنها هرچه محیط آلوده تر می شد و مردم به مصالح و اغراض شخصی خود علاقه مندتر می شدند و رشد فکری و اجتماعی آنان در همان سطح پایین نیز رکود می کرد، نهایتاً زمینه برای پیشرفت سیاست های مزدورانه و خائنانه آنان بیشتر می شد.

این افراد، نظم و قانون و امنیّت و همه مفاهیم مورد علاقه بشر را وسیله گسترش تسلّط خود می ساختند و نظم و امنیّتی را می خواستند که از استثمار آنها محافظت کند و بدین وسیله قانون، عدالت، آزادی و حقوق جامعه بشریّت را استهزا می کردند.

امّا سیاست اهل بیت علیهم السلام، سیاست و روش علی و حسن و حسین علیهم السلام و سایر مردان خدا، به تمام معنا ضدّ این سیاست بود.

این مردانِ حقیقت و عدالت، سیاست و روششان، حفظ مصالح اجتماع و آسایش واقعی و احترام به حقوق و برقراری عدالت و مساوات بود و در سیاست آنان هیچ جایی برای مکر و خدعه، دروغ و ظلم وجود نداشت.

عملاً نیز اهداف عالی این سیاست در مدّت خلافت ظاهری امیرالمؤمنین علیه السلام معلوم شد و طبق نصوص و متن تعالیم اسلام،

ص:145

سازندۀ مترقّی ترین اجتماعات صددرصد انسانی بود.

اسلام بین نژادها، اصناف و طبقات، غنی و فقیر، کارگر و کارفرما، رئیس و خدمتگزار و شاه و گدا مساوات برقرار کرد و ملاک و میزان برتری را فقط تقوا معرّفی فرمود؛ و عالی ترین مظهر کمال فرد و اجتماع را حریّت، صراحت و صداقت دانست.

اهل بیت علیهم السلام به پیروی از تعالیم اسلام می خواستند کسانی زمام امور را به دست گیرند که امین و پاک، راستگو و علاقه مند به مصالح اجتماع باشند و همواره تعالیم و احکام اسلام را در برابر دیدگان خود قرار دهند و رابطه ای نزدیک و صمیمی با مردم برقرار کنند. در امور بیت المال، اقتصاد را رعایت کنند، و فقیر و غنی و قوی ضعیف را به یک چشم بنگرند و بر کسی ریاست ننمایند و خود را یکی از افراد جامعه به شمار آورند.(1)

آنها به هیچ وجه راضی نمی شدند که امثال «مغیرة بن شعبه» و «عمرو عاص» و دیگر افراد مکّار و خائن و جیره خوار را در دستگاه خلافت خود وارد سازند و آنها را با پول و رشوه و مقام، به خیانت و جنایت و دین فروشی و ظلم و ستم تشویق نمایند.

به گفته بعضی از افراد آگاه و مطّلع، مهمترین عاملی که باعث شد

ص:146

عدّه کثیری از سران از علی علیه السلام کناره گیری کنند و به معاویه ملحق شوند، روش پرهیزکارانه آن حضرت بود؛ زیرا دریافته بودند که مطامع و مقاصد پست دنیایی آنها در دستگاه حق و عدالتِ علی علیه السلام تأمین نمی شود.

امام حسن علیه السلام نیز در امور حکومتی برنامه ای نظیر پدر داشت و به هیچ حکمی اتّکا و اعتماد نمی کرد، مگر آنکه توسّط دین تصویب شده باشد.

ازاین جهت، پس از شهادت امیرالمؤمنین علیه السلام که تطمیعات معاویه و رشوه ها و مکرهای او بیشتر و فریبنده تر شد، به طوری که از عَرضِ نکاح دختران خود به سران سپاه امام علیه السلام نیز خودداری نکرد.(1) دنیاپرستان جذب او شدند و پیشوای عادل و رهبرِ پرهیزکار خود را ترک کردند.

علاوه براین، معاویه سیاستی در پیش گرفت که توانست سپاه امام علیه السلام را فریب دهد و آن سیاست، اشاعه تبلیغات دروغین بود که در بین سپاه امام علیه السلام به وسیله عوامل دست نشانده معاویه انتشار می یافت و بدین وسیله اصحاب امام علیه السلام به سازش با معاویه و مکاتبات محرمانه با او مشغول شدند.

ص:147

بر همگان واضح و آشکار است که امام علیه السلام به راحتی می توانست از انتشار این تحریکات با رشوه دادن به سران از طریق اموال بیت المال و یا دادن وعده های دروغین - الْعَیاذُ بِالله - جلوگیری کند؛ ولی چنین سیاستی، سیاست اسلامی و سیاست خدایی نبود و با چنین مردمی ترویج دین و تحقّق اهداف اسلام امکان پذیر نبود؛ و دقیقاً برخلاف هدف امام و پدرش علی علیهما السلام بود؛ یعنی حکومتِ حق و عدلِ علوی به حکومت مکر و خُدعه و باطل مبدّل می شد و امام علیه السلام منزّه تر از این بود که در این صحنه های پلید و خیانت مآبانه وارد شود.

همان گونه که پدرش در این مورد فرمود: «اگر رعایت تقوا و پرهیزکاری نبود، من از همه زیرکتر بودم».(1)

خطبه «وَالله لاَنْ ابیتَ عَلی حَسَکِ السَّعْدانِ»(2) و نامه حضرت به عثمان بن حنیف(3) ، بیانگر زندگی سیاسی اهل بیت علیهم السلام است.

چنین سیاستی به واسطه اسبابی که از سی سال پیش تا آن روز، حکومت طلبان و دنیاپرستان پیش آورده بودند، طرف دار نداشت و جز

ص:148

عدّه معدودی، کسی خواستار آن نبود و علّت پیشرفتِ معاویه نیز، همین علل و اسباب بود، نه قوّت سیاست و زیرکی او.(1)

8. نباید نسبت به حضرت امام حسن علیه السلام و حضرت امام حسین علیه السلام و اهل بیت علیهم السلام در آشکار یا نهان، نقشه سوئی اجرا شود.

9. باید در بین ایتام کسانی که در جنگ جَمَل و صفّین، به سعادت شهادت در رکاب امیرالمؤمنین علیه السلام فایز شدند، همه ساله یک میلیون درهم از خراج «دارابجرد» (دارابگرد) توزیع شود.

10. شیعیان امیرالمؤمنین علیه السلام باید امنیّت داشته باشند و کسی به آنها تعرّض نکند.(1)

چنانچه ملاحظه می فرمایید، مقرّرات این عهدنامه باتوجّه به اوضاع آینده و روش معاویه، تهیّه شده که بر او تا روز قیامت حجّت باشد و این عنصر خیانت را به دنیا معرّفی کند که به عهد و قول رسمی خود وفا نکرد.(2)

ضمناً موادّ این عهدنامه معاویه را، غاصب خلافت معرفی نموده و او را از اینکه امیرالمؤمنین و خلیفۀ پیغمبر صلی الله علیه و آله معرفی شود، به امضای خودش خلع ساخت. و درعین حال این عهدنامه، سندی به نفع شیعه و مستمسکی بود که اعمال خلاف معاویه تا حدّی با آن کنترل می شد و زبان اعتراض مردم را به او باز نگه می داشت.

ص:150

ص:152

بنابه نقل شیخ مفید در مسارالشیعه(1) ولادت با سعادت حضرت امام محمّد تقی علیه السلام در پانزدهم ماه مبارک رمضان سال 195 هجری قمری اتّفاق افتاد.(2)

تفصیل ولادت آن حضرت و کرامات و معجزاتی که از آن بزرگوار، هنگام تولّد ظاهر شد در کتب حدیث و تراجم ائمه علیه السلام بیان شده است.

برحسب روایات متواتر، آنان را به امامت معرفی کرده و امّت را به رهبری ایشان بشارت داده است.(1)

در اخلاق کریمه و صفات پسندیده و علم و معرفت و دانش و زهد و تقوا، وارث اجداد بزرگوار و در عظمت و جلالت زبانزد خاص وعام بود و شخصیّت های بزرگ علمی و دینی در برابر او خاضع و فروتن بودند.

محدّثان بزرگ و علمای عالی قدر، افتخار کسب علوم از آن حضرت را داشته و در دشوارترین مسائل علمی او را حلاّل مشکلات می یافتند.

علی بن جعفر - که از مشایخ و مؤلفان بزرگ و علمای بنی هاشم و علویّین بود؛ از محضر پدرش حضرت صادق علیه السلام و برادرش موسی بن جعفر علیهما السلام و برادرزاده اش حضرت رضا علیه السلام کسب علم کرده و به جلالت و فقاهت و دانش مشهور بود - وقتی که عمرش در حدود هشتاد سال بود و عمر شریف امام جواد علیه السلام از پانزده سال شاید تجاوز نکرده بود، به امامت ایشان معترف بود؛ به حدّی که دست آن حضرت را می بوسید و می فرمود: «أنَا لَهُ عَبْدٌ؛ من بنده او هستم».(2)

روایات بسیار در فضایل و کرامات و نصوصی که دلالت بر امامت آن

ص:154

حضرت می کند، وجود دارد.(1)

با اینکه مدّت زندگی امام جواد علیه السلام دیری نپایید؛ و عمر شریف اش به بیست و شش سال نرسید، علوم بسیار از آن بزرگوار صادر شد و مجالس بحث و مناظراتی بین آن حضرت و علمای بزرگ آن زمان صورت می گرفت؛ مانند مناظره علمی و مباحثه ای که با یحیی بن اکثم قاضی القضاة، در حضور مأمون - خلیفه عباسی - و جمعی از بنی عبّاس و دیگران فرمود؛ و در پاسخ به سئوال او، شقوق آن را چنان بیان کرد که قاضی القضاة، حیران و خجل گشت، و حکم تمام آن شقوق را بیان فرموده؛ سپس از یحیی - طبق پیشنهاد مأمون - مسئله ای پرسید که از جواب آن عاجز گردید و حلّ آن مسئله را از شخص امام علیه السلام درخواست کرد و حضرت پاسخ فرمود و بر همه بنی عبّاس واضح شد که طبق گفته مأمون، آن حضرت با وجود کمی سن، افضل و اعلم از همه علماست و خداوند متعال او را به این فضیلت و کمال مزیّن کرده است.(2)

ص:155

ازجمله مناظرات و مباحثات آن حضرت، مباحثه ای است که برحسب روایت ابن شهرآشوب از کتاب الجلاء والشفاء در سنّ هشت سالگی با جمعی از دانشمندان فرمود و مسائل مشکل آنها را به طور علمی پاسخ داد.(1)

و درباره حضرت یحیی علیه السلام می فرماید:

وَ آتَیْناهُ الْحُکْمَ صَبِیًّا؛1

«و فرمانِ (نبوت) را درحالی که کودکی بیش نبود، به او دادیم».

این مسئله که علوم و دانش های امامان علیهم السلام و قّوت فهم و کثرت معارف آنان به واسطه آموزش و گذشت زمان و رشد جسمانی نیست، همواره مقبول خواصّ و عوام بوده است و کتب تاریخی قطعی و معتبر آن را اثبات می کند.

از دوران کودکی هریک از ایشان، حکایات و داستان های شگفت انگیز بسیاری که حاکی از نبوغ فوق العاده و فعلیّت کمالات و فضایل آنهاست، نقل شده است؛ حتّی معاویه و یزید و عبدالله بن عمر نیز از علم لدّنی آنها سخن می گفتند؛ و مثل ابوحنیفه، وقتی حضرت موسی بن جعفر علیهما السلام در سن هفت سالگی بودند، از ایشان مسائل فقهی می پرسید و پاسخ می شنید.(1)

هرکس در حالات آن بزرگواران مطالعه کند و علومی را که در دوران کودکی و بعد از بلوغ از آنها صادر شده را ملاحظه کند، می فهمد که

ص:157

این همه علم و معرفت از راه تحصیل فراهم نمی شود.

علوم بی پایان امیرالمؤمنین علیه السلام را در همه رشته های علوم اسلامی و حقوق و معارف والهیّات و...، چگونه می توان با تحصیل، به دست آورد و کدام مکتب و مدرسه غیر از مکتب خاصّ حضرت خاتم الانبیاء صلی الله علیه و آله می توانست در آن زمان چنین فارغ التّحصیلی داشته باشد و کدام استاد می توانست این شاگرد بی نظیر را تربیت کند و غیر از علی علیه السلام چه کسی می توانست علوم نبوّت را حمل کند و باب مدینۀ علوم نبی شود؟

علوم تمام اصحاب و شاگردان مکتب پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر علوم علی علیه السلام قطره ای در مقابل دریا بود.

این علوم از فضل خدا و میراث آنان از رسول خدا صلی الله علیه و آله است و صدور این علوم اگر از خردسالان تعجب داشته باشد، از سالمندان نیز تعجّب دارد. مگر سالمندان دیگر ظرفیّت این همه علم را دارند؟ و مگر دانشمندان سالمند، این گونه بدون سابقه و بالبداهه به مسائل مردم پاسخ داده اند؟

در این باب فرقی بین کودک هفت ساله و پیرمرد هفتادساله نیست؛ هر دو باید استعداد خاص و صلاحیّت تمام و کمال داشته باشند که بتوانند این علوم را اخذ کرده و مُلْهَمْ وَ مُفَهَّمْ و مُحدَّث به آن شوند.

ص:158

همان گونه که منصور (خلیفه) در مورد امام جعفر صادق علیه السلام گواهی داد که آن حضرت، از کسانی بود که خدا در شأن آنان می فرماید:

ثُمَّ أَوْرَثْنَا الْکِتابَ الَّذِینَ اصْطَفَیْنا مِنْ عِبادِنا...؛1

«پس کتاب را به بندگانی که آنها را برگزیدیم، به ارث دادیم».

هریک از امامان نیز بندۀ برگزیدۀ خدا بودند که خدا کتاب و علم کتاب را به ایشان عطا فرمود و هیچ گاه امّت، از چنین شخصیّتی از اهل بیت علیهم السلام، محروم نخواهد شد.

احادیث «ثَقَلیْن»، «سفینة»،(1) «امان»(2) و حدیث «فی کُلِّ خَلفٍ مِنْ امَّتِی»(3) و روایات دیگر، همه مبیّن و مؤیّد این موضوع است.

مرورِ زمان نیز ثابت کرد، غیر از این ذواتِ مقدّسه، فرد دیگری مصداق این احادیث نیست و ایشان هستنند که علمشان از علم خدا و

ص:159

بصیرتشان، موهبتِ خاصّ خداست و مسلمانان به شرق بروند یا به غرب، علم صحیح را جز در نزد آنها نخواهد یافت.

حضرت زین العابدین علیه السلام برحسب نقلِ ابن حجر هیتمی شافعی وقتی که آیۀ شریفه:

یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا اتَّقُوا اللّهَ وَ کُونُوا مَعَ الصّادِقِینَ؛1

«ای افراد با ایمان از خدا پروا داشته باشید و با راستگویان باشید».

را تلاوت می فرمود، دعایی طولانی می خواند و می فرمود:

«وَذَهَبَ آخَرُونَ إِلی التَّقْصیرِ فی أَمْرِنا وَاحْتَجُّوا بِمُتَشابِهِ الْقُرآنِ وَتَأَوَّلُوا بِآرائِهِمْ»؛

«و دیگرانی نیز نسبت به شأن و مقامِ ما، راه تفریط را پیمودند و با استناد به متشابهات قرآن و تأویلِ آیات، مطابق رأی خویش، استدلال به عقیده شان نمودند».

تا اینکه فرمود:

«فإِلی مَنْ یَفْزَعُ خَلَفُ هذِهِ الْاُمَّةِ، وَقَدْ دَرَسَتْ أَعْلامُ الْمِلَّةِ، وَدانَتِ الْاُمَّةُ بِالْفُرْقَةِ وَالإِخْتِلافِ، یُکَفِّرُ بَعْضُهُمْ بَعْضاً وَاللهُ تَعالی یَقُولُ:

ص:160

وَ لا تَکُونُوا کَالَّذِینَ تَفَرَّقُوا وَ اخْتَلَفُوا مِنْ بَعْدِ ما جاءَهُمُ الْبَیِّناتُ1

فَمَنِ الْمَوْثُوقُ بِهِ عَلی إِبْلاغِ الْحُجَّةِ، وَ تَأویلِ الْحِکْمَةِ إلّا أهْلَ (أَعْدالَ خ ل) الْکِتابِ وَ أَبْناءَ أَئِمَّةِ الْهُدی وَ مَصابیحَ الدُّجَی الَّذینَ احْتَجَّ اللهُ بِهِمْ عَلی عِبادِهِ، وَ لَمْ یَدَعِ الْخَلْقَ سُدًی مِنْ غَیْرِ حُجَّةٍ. هَلْ تَعْرِفُونَهُمْ أَوْ تَجِدُونَهُمْ إِلّا مِنْ فُرُوعِ الشَّجَرَةِ الْمُبارَکَةِ، وَ بَقایَا الصَّفْوَةِ الَّذینَ أَذْهَبَ اللهُ عَنْهُمُ الرِّجْسَ وَ طَهَّرَهُمْ تَطْهیراً، وَ بَرَّأَهُمْ مِنَ الْآفاتِ، وَ افْتَرَضَ مَوَدَّتَهُمْ فِی الْکِتابِ؟»؛(1)

«پس آیندگان این امت، به چه کسی پناه برند درحالی که نشانه های دین مندرس شده و از بین رفته است و این امت، به پراکندگی و اختلاف نزدیک شده اند تا آنجاکه گروهی از مردم، گروه دیگر را تکفیر می نمایند و خداوند متعال می فرماید: «و همچون کسانی نباشید که پراکنده شده به اختلاف با یکدیگر افتادند، درحالی که شواهد روشن ما به ایشان رسیده بود».

پس چه کسی در ابلاغ و اتمام حجت و بیان حکمت بر این امت پراکنده، مورد اعتماد است؟ آیا فرد دیگری جز

ص:161

دارندگان کتاب و فرزندان ائمه هدی و چراغ های فروزان هدایت که خداوند، به وجود آنها بر بندگانش احتجاج نموده است، وجود دارد؟ آری خداوند، خلقش را باطل رها نکرده و آنها را بدون راهنما نگذاشته است. آیا تو آنها را می شناسی و آنها را جز از شاخه های درختِ مبارکۀ امامت و باقی مانده های برگزیده ای که خداوند، ناپاکی را از آنها دور نموده و آنها را کاملاً پیراسته ساخته و آنها را از آفات و بدی ها به دور داشته و دوستی شان را در قرآن واجب ساخته است، می دانی؟»

این بیانات بلیغ، در نهایت صراحت به این مطلب اشاره دارد که جز ائمّه هدی و پیشوایان و شخصیّت هایی که عِدل کتاب خدا هستند، هیچ کس و هیچ مقامی صلاحیّت رهبری امّت را ندارد و فقط آن بزرگواران محل اعتماد و وثوق و از خطا و اشتباه به دور می باشند، و خدا آنان را از هر رجس و آلایش پاک قرار داده و مودّت آنها را بر همه واجب فرموده است.

ص:162

ص:164

در هفدهم یا نوزدهم ماه مبارک رمضانِ سال دوّم هجرت، غزوه بدر اتّفاق افتاد.(1)

پیروزی اسلام و مسلمانان در زیر پرچم توحید و فرماندهی وجود شریف پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله در جنگ بدر، از پیروزی های بسیار چشمگیر و باعظمت و اهمیّت تاریخ اسلام است.

این غزوه، نخستین مقابلۀ سپاه اسلام با کفر و نبرد اهل توحید با اهل شرک بود.

مشرکان در این جنگ، از جنبه ساز و برگ و اسلحه و مهمّات بر مسلمانان برتری داشتند. و نفرات و افراد آنها تقریباً، سه برابر سپاه اسلام بود.

پیروزی سپاه اسلام در این جنگ، برای آینده اسلام، از ارزش و اهمیّت ویژه ای برخوردار بود و در تعیین مسیر تاریخ اسلام، به حسب ظاهر تأثیر فراوان داشت.

این جنگ، برای دین توحید و آیین جهانی اسلام، ارزش حیاتی داشت و فتحی که در آن نصیب مسلمانان شد، پایه و مادر تمام

ص:165

فتوحاتِ آینده گردید؛ و اهمیّت آن تا حدّی بود که رسول خدا صلی الله علیه و آله دست به دعا برداشت و به درگاه خداوند متعال عرض کرد:

«اللّهُمَّ هذِهِ قُرَیْشُ قَدْ أَقْبَلَتْ بِخُیَلائِها وَ فَخْرِها تُحادُکَ وَ تُکَذِّبُ رَسُولَکَ اللّهُمَّ فَنَصْرَکَ الَّذی وَعَدْتَنی اللّهُمَّ أَحْسِنْهُمُ الْغَداةَ»؛(1)

خدای این قبیلۀ قریش اند که با همۀ تکبر و تفاخرشان، با تو به مبارزه برخاسته، پیامبرت را تکذیب می نمایند. خدایا نصرت و پیروزی را که به من وعده فرموده ای برسان، خدایا صبحگاهان، به آنها نیکی خویش را ارزانی دار».

و در حدیث دیگر است که وقتی آن حضرت، کثرتِ مشرکان و قلّت مسلمانان را دید، روی به قبله نموده، عرض کرد:

«أَللّهُمَّ أَنْجِزْلی ما وَعَدْتَنی أَللّهُمَّ إِنْ تُهْلَکُ هذِهِ الْعِصابَةُ لاتُعْبَدُ فِی الْاَرْضِ»؛(2)

«خدایا آنچه را که به من وعده فرمودی به انجام رسان، که اگر این گروه هلاک شوند، دیگر در روی زمین پرستش نخواهی شد».

ص:166

و آن قدر دست هایش را به دعا بلند نگاه داشت که ردایش از دوش مبارک افتاد.

مسلمانان با صبر و استقامت، جهاد کردند و صدق نیّات و راستی ایمان و اسلام خود را آشکار ساختند و خدا آنان را یاری نمود و در جنگ پیروز شده، دین را یاری کردند و پافشاری آنها در این جهاد، سبب گسترش دعوت اسلام و ثبات ارکان آن شد.

در این غزوه، مسلمانان از بوته امتحان سربلند بیرون آمدند و نشان دادند که توانایی رساندن دعوت اسلام به جهانیان را دارا هستند و در هنگام فداکاری و جانبازی، اسلام را از اموال و اولاد و جان های خود گرامی تر می دارند.

وقتی پیغمبر اکرم صلی الله علیه و آله تصمیم مشرکان را با اصحاب و سرانِ قوم در میان گذاشت، مقداد بن عمرو به عرض رسانید:

یا رَسُولَ اللهِ امْضِ لِما أَراکَ اللهُ فَنَحْنُ مَعَکَ وَاللهِ لا نَقُولُ لک کَما قالَتْ بَنُو اسْرائیلَ لِمُوسی:

فَاذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنّا هاهُنا قاعِدُونَ 1

وَ لکِنِ اذْهَبْ أَنْتَ وَ رَبُّکَ فَقاتِلا إِنّا مَعَکُما مُقاتِلُونَ؛(1)

ص:167

مقداد عرض کرد: به هرگونه خدا به تو فرمان می دهد اطاعت کن؛ ما با توییم، به خدا سوگند سخنی را که بنی اسرائیل به موسی گفتند (تو و پروردگارت بروید (و با آنان) بجنگید، ما همین جا نشسته ایم)، نمی گوییم؛ بلکه می گوییم با شما علیه دشمن قتال می کنیم.

و سَعد بن معاذ، زعیم انصار، عرض کرد:

فَقَدْ آمَنّا بِکَ وَ صَدَّقْناکَ، وَ شَهِدْنا أَنَّ ما جِئْتَ بِهِ هُوَ الْحَقَّ وَ أَعْطَیْنا عَلی ذلِکَ عُهُودَنا وَ مَواثیقَنا عَلی السَّمْعِ وَ الطّاعَةِ، فَامْضِ یا رَسُولَ اللهِ لِما أَرَدْتَ فَنَحْنُ مَعَکَ فَوَ الَّذی بَعَثَکَ بِالْحَقِّ لَوِ اسْتَعْرَضْتَ بِنا هذَا الْبَحْرَ فَخُضْتَهُ لَخُضْناهُ مَعَکَ، ما تَخَلَّفَ مِنّا رَجُلٌ واحِدٌ، وَ ما نَکْرَهُ أَنْ تَلْقِیَ بِنا عَدُوَّنا غَداً، إِنّا لَصَبِرٌ فِی الْحَرْبِ صَدِقٌ فِی اللِّقاءِ لَعَلَّ اللهَ یُریکَ مِنّا ما تَقَرُّ بِهِ عَیْنُکَ فَسِرْ بِنا عَلی بَرَکَةِ اللهِ»؛(1)

سعد گفت: ما به تو ایمان آورده و تو را تصدیق می کنیم، و گواهی داده ایم آنچه را آورده ای حق است، و عهد و پیمان بسته ایم که بشنویم و اطاعت کنیم. ای رسول خدا، آنچه را خدا از تو خواسته است، به انجام برسان. سوگند به کسی که تو را به حق مبعوث کرد، اگر ما را به دریا ببری، با تو می آییم، و یک نفر از ما تخلّف نخواهد کرد. از اینکه ما را به

ص:168

نبرد دشمن ببری رنجیده خاطر نخواهیم شد. ما در جنگ شکیبا و در هنگام لقاء صادق هستیم. امید است خدا از ما به تو بنمایاند، آنچه را سبب روشنی دیده ات گردد. پس بر برکت خدا ما را ببر».

مسلمانان در این جنگ به یاری خدا و صدقِ ایمان، پیروز شدند. این پیروزی ضربه ای مهلک بر پیکر کفر و شرک بود، و با آن آغاز، شرک روبه فنا نهاد.

باطل در آن عصر به صورت های گوناگون زمین را فراگرفته، جهان را تاریک ساخته و حجاب حق شده بود. شرک - بت پرستی و خضوع در برابر سلطنتِ فرمانروایانِ طاغی که خود را در روم و ایران و نقاط دیگر، فَعّالِ ما یَشاء و خدای زمین و مالک بندگان خدا می شمردند - رواج یافته بود.

گردنکشان مستبدّی بودند که خود را بر مردم تحمیل کرده و اطاعت خود را بر آنها لازم می دانستند؛ و از آنان چاپلوسی، کرنش و خاکساری می خواستند؛ یا آنان را مجبور به انجام اعمالی می کردند که به طورکامل با آزادی منافات داشت و خود را شریک خدا در حاکمیّت بر بندگانش معرّفی کرده و نیز خویش را انبازِ حق می شمردند. ازاین رو، زمان آن بود که حق آشکار، و باطل محو و مغلوب شود.

حق، پرستش و اطاعت و فرمان بری از خدا، و او را یگانه و یکتا شناختن، و ایجاد نظم جهان و قوانینِ آن را حقِ او دانستن است.

باطل، شرک به خدا و پرستش اشخاص، و پیروی از هوی ها، برنامه ها، روش ها و عادت های باطل، و تقلیدهای مذموم و فرمان بری از کسی غیر از خداوند متعال است.

آنچه با وقوع جنگ بدر، بطلان آن آشکار شد، شرک، پرستش افراد و پیکره های آنها و اطاعت از تشریعات و مقررّات مجعول بشری بود؛ و حقّی که ظاهر گردید، رجوع و بازگشت همه امور، و تشریع شرایع و

ص:170

تقنین قوانین به خدایی است که جز او خدا و معبودی نیست و بازگشت همه به سوی اوست و غیر از او صاحبِ سلطنت مطلقه و حاکم شرعی وجود ندارد.

با آشکار شدن حق، تعظیم و تکریم غیرخدا ممنوع شد و انسان ها مساوی و برابر گردیدند؛ تا جز در برابر خدا و حاکمیّت و شریعت او، در برابر هیچ قدرت و زورمندی خاضع نشوند و تعظیم نکنند؛ و کسی نیز نتواند آنها را در هر ناحیه و کشوری که هستند، استثمار و استعمار کند.

این است هسته مرکزی تعالیم اسلام و حقیقتی که رشد و ترقّی و آزادی و انسانیّت هر جامعه بسته به میزان درک و فهم آن جامعه از این حقیقت است.

روز بدر «یَوْمُ الْفُرْقان» است؛ زیرا فُرقان، مرز بین دو عهد و دو عصر اسلامی گردید. عهد گذشته، که عهد صبر و تحمّل و بردباری و انتظار وقت و آماده شدن بود؛ و عهد جدید، که عهد حرکت، نهضت، قوّت، پیش دستی و دفاع، و مبارزه با ظلم، ستم، جهل و شرک شد. آری، عصر حرکت ودفاع؛ عصر نهضت و جهاد.

اسلام با برنامه های اصیل و مسلک مستقل و مکتب جامعی که به جهانیان عرضه می دارد، راهنمای فکر و اندیشه، عقیده و اخلاق، نظام اجتماع، نظام دولت، و اعلانگر عام و مطلق آزادی بشر است؛ زیرا

ص:171

اسلام با دعوت به توحید و الوهیّت خدای یگانه و حاکمیّت او و کنار گذاردن کسانی که غاصب حکومت و الوهیّت خدا هستند، باید با حرکت و پیشروی و قوّت و قدرت و جهاد نیز وارد میدان شود، و دست یاری و هدایت و کمک خویش را به سوی همه انسان های محروم و مقیّد و مَسلوبُالحقوق دراز کرده و شرّ ظلم و ستم غاصبان و متجاوزان به حکومت خدا و طبقات به اصطلاح ممتاز را از مردم دور کند؛ و تقسیم ها و طبقه بندی هایی را که در آن عصر و تا عصر ما، رایج و سبب محرومیّت گروهی و بهره گیری گروه دیگر بود و حتّی حقّ تعلیم و تعلّم را از اکثریت مردم سلب می کرد، از بین برد و برای تحقّق این اهداف، نمی توان تا ابد در انتظار ماند.

پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله تا غزوه بدر، نزدیک پانزده سال از دوران فرخنده رسالت خود را، به ارشاد و تبلیغ و دعوت به توحید و صبر در برابر آزار و اذیّت قوم و ناملایمات گذرانید؛ ولی اسلام فقط شعائر عبادی، تعلیمات اخلاقی، و عقیده قلبی نیست.

اسلام دینی است چندبعدی؛ که تمام جوانب حیات بشر، چون: دولت و حکومت، فرد و اجتماع، حیات و زندگی و دنیا و آخرت را دربرمی گیرد؛ و برای پیاده کردن این اهداف از جانب خدا آمده است و حصول این اهداف و تطبیق واقعی اسلام بر حیات بشر، محتاج به اعمال قدرت و برداشتن موانعی است که بر سر راه این مقاصد قرار دارد.

ص:172

علاوه براین، تاریخ و گذشت زمان نشان داد که حکومت های مستبد و جیره خواران مکتب بت پرستی و مزدوران و استثمارگران، از آزادی و تبلیغ و هدایت یاران حق و خداپرستان، به شدّت جلوگیری می کردند؛ و کوشش می نمودند تا این چراغ هدایت، که روزبه روز تاریکی ها را برطرف و دل های غرق در ظلمت و ضلالت و جهالت را روشن می ساخت، خاموش سازند.

بنابراین، باتوجّه به این مسائل نیز، تحقّق اهداف اسلام و نگاهداری این یگانه چراغ درخشان هدایت، محتاج به اعمال قدرت و دفاع و جهاد فی سبیل الله شد؛ و نیز از این رو روز بدر «یوم الفرقان» است که اسلام، فرقانی بین دو عهد جاهلیّت و اسلام می باشد. بشریّت بعد از نظام اسلام، مانند بشریّت قبل از آمدن نظام اسلام نیست. عقیده توحید اسلام، افکار را عوض کرد و با آزادی، عدالت و مساوات آشنا ساخت. تساوی حقوق، عدالت و حرّیّت اسلام، در جوامع غیر اسلامی نیز اثر گذاشت و از آن اقتباس شد.(1)

ص:173

حتّی صلیبی ها که برای نبرد با اسلام، به کشورهای ما هجوم آوردند، از تعالیم و اجتماع آزاد و برابرِ اسلام، برای کشورهای خود که در سیاه چال انحطاط فکری و اخلاقی افتاده و از حقوق انسانی محروم بودند، سوغات های گران بهای فراوانی بردند.

جنگ بدر، فرقان بین دو نوع تفکّر در عوامل پیروزی و عوامل شکست شد. یکی تفکّر مشرکان و بت پرستان که عوامل پیروزی را اسلحه و مهمّات جنگی و کثرت نفرات می شمردند؛ و دیگری تفکّر مؤمنان و تربیت شدگان مکتب اسلام، که عوامل پیروزی را در درجه نخست در استقامت، فداکاری و ایمان به هدف، همفکری و مدد و یاری خدا می دانستند.

عوامل ظاهری فتح در صف مشرکان و شکست در جبهه مسلمانان، آن چنان نمایان بود که منافقان گفتند:

غَرَّ هؤُلاءِ دِینُهُمْ؛1

«مؤمنان را دینشان مغرور کرده است».

خدا خواست این نبرد که اوّلین نبردِ مهم و جنگ میان اسلام و کفر بود، به پیروزی مسلمانان پایان یابد؛ و قلّت مؤمنین بر کثرت بسیار مشرکین غالب و پیروز شوند؛ تا آشکار شود که فتح و پیروزی در

ص:174

جنگ، به روحیّه قوی و افراد جانباز و فداکار، و عقیده صالح و هدف پاک، بیشتر ارتباط دارد تا به اسلحه و جمعیّت؛ و مسلمان ها بدانند که صاحبان عقاید و اهداف صحیح اجتماعی باید جهاد کنند و ناامید نباشند؛ و اقلیّت یا ضعف مادّی، سبب تضعیف روحیّه و در نهایت عقب نشینی آنها نگردد و منتظر نباشند که توانایی مادّی آنها با دشمنان آزادی و غاصبان حقوق انسان ها برابر شود؛ زیرا اگر آنها از لحاظ عِدّه و عُدّه برتری داشته باشند، مسلمانان و حقّطلبان از جهت روحیّه و قوّت هدف و عظمت مقصد برتری دارند.

وَ لا تَهِنُوا وَ لا تَحْزَنُوا وَ أَنْتُمُ الْأَعْلَوْنَ إِنْ کُنْتُمْ مُؤْمِنِینَ؛1

«و سستی نکنید و غمگین نباشید که اگر ایمان داشته باشید، برتر خواهید بود».

علیه السلام بود.(1) طبری در تاریخِ خود نقل کرده است که، صاحبِ لواء رسول الله صلی الله علیه و آله، علی بن ابی طالب علیه السلام و صاحب رایَتِ (پرچم) انصار، سَعْدِ بْنِ عُباده بود.(2)

قهرمان و یگانه مجاهد و فداکارِ این غزوه و غزواتِ دیگر، امیرالمؤمنین علیه السلام بود. بااینکه هنوز سنّ آن حضرت به بیست نرسیده و پیش از این غزوه در جنگ و نبرد دیگری شرکت نکرده بود، مردانگی ها و شجاعت هایی که از او ظاهر شد، از افراد باسابقه و رزمندگان و مردان سالخورده ظاهر نگشت. سهم آن حضرت در این میدانِ جهاد، از لحاظ عددِ کسانی که مجاهدان اسلام، از مشرکین کشتند تقریباً برابر با سهام دیگران شد.(3) طبق روایتِ الارشاد، سی و شش نفر از نامداران مشرکین، به اتّفاق اقوال، به دست امیرالمؤمنین علیه السلام کشته شدند؛ به جز گروهی دیگر که در قاتلان آنها اختلاف شده، و غیر از کسانی که آن حضرت با دیگران در قتلشان شرکت داشت.(4)

آیه: هذانِ خَصْمانِ اخْتَصَمُوا فِی رَبِّهِمْ؛5

ص:176

«این دو [گروه] دشمنان یکدیگرند که دربارۀ پروردگارشان باهم ستیزه می کنند».

در مورد مبارزه حضرت علی علیه السلام با وَلید بن عُتْبه؛ و حمزه با عُتْبه؛ و عبیدة بن حارث بن عبدالمطلب در این غزوه نازل شد.(1)

معاویه گفت: «علی را در این غزوه دیدم مانند شیر، هیچ کس در نبرد با او ایستادگی نمی کرد، مگر آنکه او را می کشت؛ و بر چیزی نمی زد مگر آنکه آن را پاره می ساخت.(2)

طبری روایت می کند: وقتی علی علیه السلام اصحاب الویه را کشت، پیغمبر صلی الله علیه و آله گروهی از مشرکین قریش را دید؛ به علی علیه السلام فرمود: «بر ایشان حمله کن!» علی علیه السلام بر آنها حمله کرد و آنان را متفرّق ساخت و «عمرو بن عبدالله جمحی» را نیز کشت. سپس رسول خدا صلی الله علیه و آله جماعت دیگری از مشرکین را دید؛ باز به علی علیه السلام فرمان حمله داد. علی علیه السلام حمله کرد و آنها را نیز متفرّق ساخت و «شیبة بن مالک» را کشت.

جبرئیل گفت: «یا رسول الله! به درستی که هرآینه این است مساوات».

ص:177

پیغمبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«إِنَّهُ مِنّی وَأَنَا مِنْهُ»؛

«علی از من است و من از او هستم».

جبرئیل گفت:

«وَأَنَا مِنْکُما»؛

«من هم از شما هستم».

در این هنگام، این صدا شنیده شد:

«لا سَیْفَ إِلّا ذو الْفَقارِ وَلافَتی إِلّا عَلِیٌّ»؛(1)

در غزوه بدر بود که جبرئیل، میکائیل و اسرافیل، هریک با گروه خود از فرشتگان، هنگامی که علی علیه السلام برای آوردن آب برای پیغمبر صلی الله علیه و آله و اصحاب رفته بود، ادای احترام کرده و سلام کردند.(2)

سیّد حمیری در این اشعار به این فضیلت اشاره کرده است:

اُقْسِمُ بِاللهِ وَآلائِهِ وَالْمَرءُ عَمّا قالَ مسْؤُولٌ

إِنَّ عَلِیّ بْنَ أَبی طالِبٍ عَلَی التُّقی والبِرُّ مَجْبُولٌ(3)

ص:178

وی به خداوند و نعمت هایش قسم یاد می کند که هرکس نسبت به گفته خویش مسئول است و به درستی که طینت علی بن ابی طالب علیه السلام بر تقوا و نیکی سرشته شده است. تا آنکه می گوید:

ذاکَ الَّذی سَلَّمَ فی لَیْلَةٍ عَلَیْهِ میکالُ وَجبْریلُ

میکالُ فی أَلْفٍ وَجَبْریلُ فی أَلْفٍ وَیَتْلُوهُمُ سرافیلُ(1)

پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله نیز در این قسمت، مانند سایر اصحاب و سربازان مجاهد بود. آن حضرت با امیرالمؤمنین علی علیه السلام و ابولُبابه نیز، مانند دیگران یک شتر داشتند که به نوبت بر آن سوار می شدند.

وقتی نوبت پیاده رفتن، به رسول خدا صلی الله علیه و آله می رسید علی علیه السلام و ابولُبابه عرض می کردند:

«اِرْکَبْ یا رَسُولَ اللهِ وَنَحْنُ نَمشی عَنکَ»؛(1)

«سوار شو ای پیغمبر خدا، ما به جای تو پیاده راه می رویم».

رسول خدا صلی الله علیه و آله، آن مظهر عدل الهی و آن معلّم بزرگ انسانیّت و بنیان گذار قوانین مساوات و دموکراسی حقیقی، در پاسخ آنها فرمود:

«ما أَنْتُما بِأَقْوی عَلَی الْمَشْیِ مِنّی، وَلا أَنَا بِأَغْنی عَنِ الْأَجْرِ مِنْکُما»؛(2)

«شما در راه رفتن از من نیرومندتر نیستید و من هم در کسب اجر و ثواب، از شما بی نیازتر نیستم».

درود بر آن امّتی که از چنین رهبر بزرگواری پیروی می کند.

ص:180

یقیناً همه صحابۀ مخلص، با کمال میل دوست داشتند که یک شتر در اختیار پیامبر عزیز و مهربانِ آنها باشد تا زحمت پیاده رفتن را متحمّل نشود و برای آنها که سوار بودند، دیدن اینکه پیامبر خدا و رهبر و پیشوای بزرگشان راه را پیاده طی می کند، بسیار دشوار بود.

ولی رسول اعظم صلی الله علیه و آله بر این روش و آیین مبعوث شده و می خواست این مساوات را برقرار سازد و رهبران و زمامداران را با این رفتار تربیت نموده و به آنها درس فروتنی و تواضع و همکاری با زیردستان بدهد؛ و روش های جبّارانه و استعمارگرانه حکومت ها و فرمانروایان گذشته و آینده را محکوم کند و شأن و ارزش بشر را آشکار سازد و حقوق انسان ها را با گفتار و رفتار خود اعلام فرماید. او فقط به رضای خدا و اجر و ثواب و تقرّب به درگاه باری تعالی نظر داشت. این روشی است که اگر جوامع مسلمانان معاصر، با آن آشنا شوند، به زودی در مسیر ترقّی و پیشرفت وارد شده و با گام های بلند، به سوی اهداف عالی اسلامی، پیش خواهند رفت.

اینکه امری حق و امر دیگر باطل است، حق را در دنیای مردم و زندگی جامعه، میزان و مرجع نساخته و باطل را از دنیای انسان ها بیرون نمی راند. مادامی که سلطنت باطل باقی باشد و مانند عصر فرعون، اهل حق، استضعاف شوند، جامعه از برکات حکومت حق محروم خواهد بود. باید باطل رانده و کوبیده شود، و حق جانشین آن گردد؛ باید حق و حق پرستان غالب، و سپاه باطل مغلوب شود، و معنای: لِیُحِقَّ الْحَقَّ وَ یُبْطِلَ الْباطِلَ وَ لَوْ کَرِهَ الْمُجْرِمُونَ1 ظاهر شود.

اسلام، دینِ حرکت و انقلاب علیه چهره های ظلمانی و باطل پرستان است؛ و یک نظریّه و عقیده ساده ایجابی و علمی نیست.

این درس، از دروس بسیار مهمِّ این واقعه است که مسلمانانِ عصر ما ضرورت آن را باید درک کنند و علّت انحطاط مسلمانان را در عدمِتوجّه به آن جستجو نمایند.

اسلام در عصر حاضر، برای صدها میلیون از پیروانش به صورت یک

عقیده ساده و نظریّه صحیح و استوار، که منطق و علم و برهان آن را تأیید کرده، درآمده است، و مفاهیم دیگر و لزوم ارتباطش با عالم خارج منظور نمی شود.

مسلمانان، با کثرت جمعیّت و نفوذ و کشورها و ممالکی که در

ص:182

اختیار دارند، حرکت و نهضت، تشکیل حکومت و ترقّی صنعتی وعلمی و تطبیق اسلام را با واقعیّت اوضاع واجتماع خود، عملاً جزء مفاهیم اسلام نمی گیرند؛ بنابراین جامعهِ جاهلی، در سراسر عالم اسلام، جایگزین جامعهِ اسلام شده و زشت ترین قیافه های مَهیبِ ارتجاع، در اجتماعات آنها خودنمایی دارد.

پری نهفته رخ و دیو، در کرشمه و ناز بسوخت عقل ز حیرت که این چه بوالعجبی است

2. مؤمنان باید متّکی به تدبیر خدا و یاری او باشند، و باتوکّل در برابر کثرتِ اهل باطل، خود را نبازند، و شکسته نگردند، و بدانند که نیرومندترین عاملی که در جهاد حق پرستان با اهل باطل، سبب غلبه و پیروزی است، ایمان به مبدأ و حقیقت، ثبات، استقامت، شرافت، هدف و مقصد است.

مجاهدانِ غزوۀ بدر، با روحیّه قوی، عزم و شوق به یاری حق، میل به شهادت و لقاءالله و اینکه جهاد، منتهی به «اِحدی الحُسْنَییَنْ»،(1) یا نصر و پیروزی و یا شهادت و بهشت است، نبرد می کردند و از غرور به

ص:183

اسلحه و زیادی مهمّات و تکبّر و خودخواهی پرهیز داشتند.

با این پشتوانه ها، اهل حق همیشه پیروزند، اگرچه به ظاهر هم مغلوب شوند. اهل باطل مغلوبند، اگرچه به ظاهر غالب شوند.

به طورخلاصه، اسباب نصر و پیروزی - چنانچه از آیات مربوط به غزوه بدر استفاده می شود - عبارت است از:

1. ثبات در هنگام جهاد و دیدار دشمن و در هرگونه مبارزه با اهل باطل.

2. اتّصال به ذکر خدا و اتّکا به کمک و تدبیر او.

3. اطاعت خدا و رسول.

4. پرهیز از نزاع و اختلاف.

5. صبر و شکیبایی بر خطرات و مصائب جهاد.

6. پرهیز از ریاکاری، ستم و خودبینی.

اینها صفاتی است که تقریباً مسلمانان امروز کمتر دارا هستند و عامل

شکست و ضعف آنها در برابر کفّار، فقدان این صفات است.

مسلمانانِ صدر اسلام اگر در جنگی شکست می خوردند، یا از نظر ضعف اقتصادی، یا اسلحه و مهمّاتِ جنگی دشمن را قوی تر می دیدند، ازنظر روحی عقب نشینی نکرده و تسلیم نمی شدند و دارایی های خود را باارزش تر از دارایی دشمن می دانستند و نعمت ایمان را برتر از هر چیز می شمردند؛ و نیروی معنوی و فکری خود را بر قدرت مادّی و

ص:184

ظاهری دشمن غالب و برتر از آن می دیدند.

مسلمانان عصر ما، به جای اتّکا به یاری خدا و سرمایه های فکری و معنوی و شجاعت روحی، بیشتر به نیرو و قدرت مادّی بیگانگان اعتماد کرده، و فریب وعده های پوچ و نیرنگ های سیاسی آنها را می خورند و در تقلید از عادات زشت آنها با یکدیگر به رقابت پرداخته، با پشت پا زدن به عادات دینی و بی اعتنایی به التزامات اسلامی، خود را به بیگانگان نزدیک می سازند. عدّه ای به گونه ای غربزده و خودباخته شده اند که نمی توانند به طورفرض در یکی از مجامع بین المللی با لباس ملّی و اسلامی شرکت کنند و حتّی از بستن کراوات که بندی از بندهای رقیّت است، غافل نمی شوند؛ و در مجالس رسمی خویش هم به کسی که این بند را نبسته باشد، حقّ شرکت نمی دهند؛ درحالی که می بینیم ملل دیگر، با همان لباس ملّی خود در هر مجلس رسمی و بین المللی شرکت می کنند و هیچ کس این التزام را علامتعقب ماندگی آنها نمی شمارد.

اتّحاد و اتّفاق اسلامی که بزرگترین وسیله قوّت و شوکت و پیروزی مسلمانان بود، امروز به نفاق و تجزیه و تقسیم ممالک مبدّل شده و در هر نقطه و اقلیمی، اجتماعی مجزّا، منفرد و مستقل تشکیل گردیده و حکومت های کوچک و ضعیف، تشتت و تفرّق را در عالم اسلام رهبری کرده و برای مصالح و منافع شخصی خود هرگز حاضر نیستند

ص:185

واقعاً علیه منافع استثمارگران شرق و غرب قدمی بردارند و به سوی وحدت اسلامی و برداشتن این فاصله های دروغین و جعلی پیش بروند و بدین سان عالم اسلام را از قوّه مرکزی و مرکز ثقل و یک مجمع یا هیئت یا حکومت واحدی که جهان اسلام را رهبری می کند، محروم می سازند.

هرجا نغمه ای و در هر نقطه صدایی بلند است، صدای ناسیونالسیم غربی و ناسیونالیسم های دیگر، گوش ها را کر کرده و ملل اسلام را به نفع بیگانگان رودرروی هم قرار داده است.

بزرگترین عامل بقای دولت یهودی در قلب کشورهای اسلامی، همین تجزیه و پراکندگی است، و این رهبران حکومت ها می باشند که مانع پیروزی مسلمانان هستند.

حکومت ضعیف اردن، به جای حمله به اسرائیل، به اسم وحدت اردن و حفظ استقلال اردن، برخلاف خواستِ مردم مسلمان آنجا، فداییان را

قتل عام کرد و خیال اسرائیل و ارباب مشترک خود و یهود را از جانب آنها راحت ساخت.

درحالی که کسی نمی پرسد: اصلاً اردن یعنی چه؟ و چگونه اردن باید سیاستی مستقل از کشورهای اسلامی و عربی دیگر، داشته باشد؟

ملّیّت اردنی، جز حکومت خاندان امیر عبدالله که ساخته بیگانه هستند، برای مردم مسلمان اردن معنا و مفهوم دیگری ندارد.

ص:186

امّا به اسم ملّیّت و استقلال، این جزء بسیار کوچک عالم اسلام، با اسلام و مصالح مسلمین مبارزه می کند. البتّه جزایر و شیخ نشین های خلیج فارس و نقاط دیگر نیز وضعیّتی مشابه دارند.

اجتماع واحد صدراسلام، قبایل متشتّت و حکومت های ملوک الطوایفی، قبیله ای واصطکاک منافع و پراکندگی های آنها را تحت لوای اسلام و پرچم توحید ویکتاپرستی، به اتّصال، هماهنگی، همفکری و وحدت تبدیل کرد.

در آن روز، مسلمان ها تحت رهبری پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله، حکومتی واحد و ملّتی یکپارچه داشتند، و در سرتاسر عالم اسلام، چیزی به نام «قومیّت گروهی»، «تجزیه طلبی» و... وجود نداشت.

هیچ کس در فکر تصاحب منطقه یا ناحیه ای برای خویش نبود. آنان که علیه حکومت ها قیام می کردند، هرکدام مسلمان و پیرو افکار اسلامی بودند، هدفشان تجزیه نبود؛ بلکه تعدیل، اصلاح و برقرار کردن حکومت اسلامی بود.

روزی نیز برای مسلمانان فرا رسید که در هر نقطه ای، فردی زورمند یا دست نشاندۀ بیگانگان و استعمارگران، خود را رهبر محلّی معرّفی کرده و مردم مسلمان یک نقطه را رودرروی مسلمانان دیگر - که دروغ و تحریکات اجانب، آنها را از هم جدا کرده است - قرار داده و این مستمندان را فدایی و قربانی حکومت خود می کند.

ص:187

برای مثال، اعراب که جزئی از پیکر اسلام هستند، با عنوان ناسیونالیسم و قومیّت عربی خود را از پیکرۀ اسلام و مسلمانان پاکستان، افغانستان، هند، ایران، اندونزی، چین، فیلیپین، و مالایا (مالزی) و نقاط دیگر منفصل ساخته و از ملّیّت عربی داد سخن سرداده اند. درصورتی که بین خودشان نیز از ملّت یکپارچه عربی خبری نیست و متجاوز از صد میلیون ملّت عرب زبان در برابر هم، گرفتار ملّیّت های کوچک و ساختگی شده؛ و با این همه دادی که ملیّت و قومیّت عربی سرداده اند، نمی توانند و نخواهند توانست (بدون الغای رژیم های غیراسلامی) این صد میلیون عرب را متّحد سازند؛ و تجزیه ای را که استعمار در جهان عرب به وجود آورده، از بین ببرند.

در هر گوشه ای، کسی دعوی رهبری کرده، و چیزی را که در نظر نمی گیرند، جوامع خود، افکار، احساسات، عقاید و ارزش انسانی آنهاست.

ملّیّت سوری، عراقی، اردنی، فلسطینی، مصری، مغربی، تانزانیایی، تونسی، لیبیایی، سودانی، یمنی جنوبی و شمالی، کویتی، عربی سعودی، الجزایری، حَضَرموتی، مسقطی، قطری، بحرینی، لبنانی و ملّیت های دیگر، و میلیون ها میلیون انسان مسلمان نما، به تشویق و تطمیع، یا به زور و تهدید، پای بِیْرَقِ یک استثمارگر بی شخصیّت سینه می زنند و از حقیقت کلمه «جامعه» و آیه کریمه: إِنَّ هذِهِ أُمَّتُکُمْ أُمَّةً

ص:188

واحِدَةً وَ أَنَا رَبُّکُمْ فَاعْبُدُونِ (1) غافل شده اند. و در هرجا امّتی منتسب به شخص یا فردی ساخته شده و مسلمانان با پرستش او و پیروی از امیال و هوس های او، تعالیم آزادی بخش اسلام و پرستش خدای یگانه و همرنگی اسلامی را کنار گذارده اند.

پس آن امّت واحده و جامعۀ یگانه ای که قرآن، ما را به آن دعوت می کند، کجاست و کدام یک از این ملل می باشد؟ و آن امّتی را که آیۀ: أَشِدّاءُ عَلَی الْکُفّارِ رُحَماءُ بَیْنَهُمْ (2) و نیز: أَذِلَّةٍ عَلَی الْمُؤْمِنِینَ أَعِزَّةٍ عَلَی الْکافِرِینَ (3) وصف می کند، در کجا باید جُست؟

اینها که امّتِ واحده نیستند؛ بلکه امّتِ پراکنده و متفرّقه هستند که بزرگترین علّت بدبختی مسلمانان، و یگانه دلیل بقای نفوذ بیگانه در کشورها، جوامع، مدارس، مطبوعات و مؤسّساتِ فرهنگی ما، و علّت شکست مسلمانان از اسرائیل؛ و علّت آوارگی آنان در اتیوپی و دیگر نقاط جهان نیز همین پراکندگی و تفرقه است.

این نقص، در جنگ بدر و احزاب، خیبر و غزوات دیگر نبود و حتّی در جنگ های پس از پیامبر صلی الله علیه و آله نیز وجود نداشت؛ ولی امروز گریبان گیر

ص:189

جامعه اسلامی شده و معادن و ذخایر او را طعمه دیگران می سازد.

مسلمانان صدر اسلام، در سختی ها، صبور و شکیبا بودند و مصیبت های جانکاه، آنها را از هدف و مقصد خویش بازنمی داشت؛ درحالی که مسلمانان امروز، به قدری خودخواه، تن پرور و راحت طلب، دنیادوست و بی گذشت هستند که در برابر هر شدّت و سختی، عقب نشینی کرده، روحیۀ خویش را از دست می دهند و تسلیم می شوند.

مسلمانان صدر اسلام، با خلوص نیّت، در راه سعادت بشر و توسعۀ قلمرو اسلام با پرچم آزادی بشر و حقوق انسان ها کوشا بودند.

عوام فریبی و ریاکاری در آنها کمتر بود؛ درصورتی که زُعَمای مسلمانانِ عصر ما، بیشتر به عوام فریبی گرویده و از طریق ریاکاری در مقامِ فریفتنِ دیگران هستند.

نظایر این نقایص و عیوب است که جامعه مسلمانان را بیمار ساخته،

و مسلمانان صدر اسلام از آن، مصون بودند.

تا این بیماری ها درمان نشود، امّتِ اسلام توانایی تجدید مجد و عظمت گذشته را نخواهد داشت.

این جاست که حقیقت سخنان جاوید و گران بهای رسول خدا صلی الله علیه و آله آشکار می شود:

«یُوشِکُ أَنْ تَداعی عَلَیْکُمُ الْاُمَمُ مِنْ کُلِّ افُقٍ کَما

ص:190

تَداعیَ الْأَکِلَةُ عَلَی قِصعتها» قالَ: قلنا: أَمِنْ قِلَّةٍ بِنا یَوْمَئِذٍ قالَ: «أَنْتُمْ یَوْمَئِذٍ کَثِیرٌ، وَ لکِنْ تَکُونُونَ غُثاءٌ کَغُثاءِ السَّیْلِ و یَجْعَلُ فِی قُلُوبِکُمْ الْوَهْن» قالَ: قُلْنا: وَ مَا الْوَهْنُ؟ قالَ: «حُبُّ (الْحَیاةِ) وَ کَراهِیَةُ الْمَوتِ»؛(1)

«احتمال دارد که دیگر امت ها بر شما هجوم آورند، به همان گونه که خورندگان بر کاسه های غذا حمله ور می شوند». گفته شد: آیا حمله وری آنها به طمعِ کمی ما در آن هنگام است؟

فرمودند: «بلکه در آن هنگام تعداد شما فراوان است، ولی شما همچون کفِ روی سیل هستید که قلب هایتان را سستی فراگرفته است». گفتند: منظور از سستی چیست؟ فرمود: «محبت دنیا و ناخوش داشتن مرگ».

ص:191

ص:192

ص:194

إِنّا فَتَحْنا لَکَ فَتْحاً مُبِیناً؛1

«ما تو را پیروزی بخشیدیم [چه] پیروزی درخشانی!».

إِنَّ الَّذِی فَرَضَ عَلَیْکَ الْقُرْآنَ لَرادُّکَ إِلی مَعادٍ؛2

«آن کسی که قرآن را بر تو واجب گردانید، تو را به محلّ خودت (مکه) بازخواهدگردانید».

یکی از بزرگترین فتوحات اسلام و دین توحید، «فتحِ مکّه» بود که برحسب نقل کتاب مسارالشیعه(1) و توضیح المقاصد(2) و کتب معتبر دیگر، در بیستم ماه مبارک رمضانِ سالِ هشتم هجرت اتّفاق افتاد.

تا سال هشتم هجرت، فتوحات و پیروزی های فراوانی نصیب اسلام شده بود؛ امّا شهر مکّه، این مرکز شبه جزیره عربستان و جایگاه مسجدالحرام و کعبه معظّمه و قبله گاه اسلام و مسلمین، همچنان در تصرّف بت پرستان و مشرکان باقی مانده، و بت پرستی، فساد و انحطاط اخلاقی، استثمار و استعبادِ انسان ها در آنجا رایج بود.

ص:195

بسیاری از مردم مکّه که ندای اسلام را شنیده بودند، آرزومند استقرارِ حکومت اسلامی و دگرگون شدن آن اوضاع پلید و ناسالم بودند.

بانگ روح بخش توحید، و ندای دلنوازِ «لا اله إلا الله» دل های آنان را تکان داده، و موقعیّت بت ها در قلوبشان سست شده، و اوضاع و احوال گذشته، و رژیم جاهلیّت در نگاه آنان محکوم گردید و دیگر زور سرنیزه نمی توانست آن وضع را استوار نگاه دارد، و از نفوذ دین خدا در دل این آرزومندان جلوگیری کند. روزبه روز اشتیاق پذیرش اسلام بیشتر می شد و همه جا سخن از اسلام و محمّد صلی الله علیه و آله بود.

ازاین رو، امثال ابوسفیان در میان چنین مردمی جایگاهی نداشتند و دلباختگان ندای اسلام حاضر به شنیدن سخنان گمراه کننده آنان نبودند.

مردم مکّه تا سال هشتم هجرت، در برابر دعوت پیامبر صلی الله علیه و آله به توحید و یکتاپرستی، مخالفت و مقاومت می کردند و از خرافات و بت ها و پیکره ها حمایت می نمودند.

شاید لشکرکشی و فتح این شهر مقدّس و نجات مسجدالحرام و خانۀ کعبه و تطهیر آن از لَوثِ اصنام و پرستش بت ها، پیش از این، با یک جنگ بزرگ و خونین و دادن تلفات و کشتار زیاد، امکان داشت؛ ولی گویا تقدیر نبود که پیامبر صلی الله علیه و آله این شهر مقدّس را - که یگانه دژ محکم مشرکان، و مرکز تحریکات و جنگ ها و مخالفت ها علیه اسلام بود - با چنان جنگ خونینی فتح نماید.

ص:196

مردم این شهر، تا آنجا که می توانستند رسول خدا صلی الله علیه و آله را اذیّت کردند، و مانع از پیشرفت دین خدا و آیین توحید شدند؛ و حتّی پیامبر صلی الله علیه و آله و مؤمنان را در فشار اقتصادی قرار داده و ارتباط خود را با آنان قطع کرده، و به مدّت سه سال آن حضرت را به همراه خویشاوندانش در «شعب ابی طالب» محصور کردند، و عاقبت، نقشه قتل پیامبر صلی الله علیه و آله را طرح کردند؛ گرچه آن حضرت به امر خدا با کمک و یاری و از خودگذشتگی و فداکاری تاریخی علی علیه السلام به مدینه طیّبه هجرت فرمود، و از اجرای طرح ننگین نامردمان و کفّار در امان ماند.

آیا نباید شهری که قدر پیامبر خدا صلی الله علیه و آله را نشناخت، هرچه زودتر فتح شود؟ و مردمش به خاطر جرایم و جنایاتی که مرتکب شدند به کیفر برسند، تا سبب تسکین آلام درونی ستمدیدگان گردد و بر آن همه زخم ها و جراحات وارده بر قلب پیامبر صلی الله علیه و آله مرهمی گذارده شود؟

به نظر مردم عادّی یادآوری آن دورانی که پیامبر صلی الله علیه و آله از سوی آن مردم مورد آزار و اذیّت قرار می گرفت، اقتضا می کرد که آن حضرت هرچه زودتر اهل مکّه را مجازات کرده و از آنها انتقام بگیرد و شوکت و قدرت و نیروی خود را به آنها نشان داده، و شهر و دیار و زنان و اموالشان را به عنوان غنایم جنگی میان سپاه خود تقسیم کند؛ امّا پیامبر اسلام، پیامبر رحمت بود و آیات:

ص:197

وَ ما أَرْسَلْناکَ إِلاّ رَحْمَةً لِلْعالَمِینَ؛1

«و تو را جز رحمتی برای جهانیان نفرستادیم».

وَ إِنَّکَ لَعَلی خُلُقٍ عَظِیمٍ؛2

«و به راستی که تو را خویی والاست!».

در خطاب به ایشان نازل شده بود.

از کینه توزی و گرفتن انتقام منزّه و مبرّا بود؛ هرگز برای گرفتن انتقام یا مقابله به مثل لشکرکشی نمی کرد.

خواستار خیر برای عموم و توفیق و سعادت و هدایت برای دشمنانش بود؛ توبه وحشی را قبول کرد و با خوش رویی از هریک از دشمنانش که دین اسلام را می پذیرفت، استقبال نمود.

برای اثبات سخن خویش و حاکم کردن عرب بر عجم یا قبیله ای بر قبیله دیگر، پیکار نمی کرد. هدف تمام اقدامات وی، از قیام و جنگ و صلح، عالمگیر نمودن نام خداوند متعال بود.

وَ جَعَلَ کَلِمَةَ الَّذِینَ کَفَرُوا السُّفْلی وَ کَلِمَةُ اللّهِ هِیَ الْعُلْیا؛3

«تا اینکه سخن افراد کافر را پست و سخن خداوند را برتر قرار دهد».

ص:198

او برای آزادی انسان ها، گسترش حق و عدالت، رواج دین توحید و رساندن دعوت خدا به جهانیان بپاخاسته، و از اینکه در جنگ و صلح اندیشه های شخصی داشته باشد، مبرّا بود؛ و به همین جهت، در فتح مکّه شتاب نداشت و منتظر امر خدا و فرصت مناسب بود.

مکّه شهری است مقدّس؛ زیارتگاه و قبله گاه هزاران میلیون انسان در مرور قرون و اعصار بوده و خواهد بود.

قرآن مجید از این شهر، از مسجدالحرام و خانه کعبه - که به معماری ابراهیم خلیل الرّحمان علیه السلام، جدّ پیامبر صلی الله علیه و آله و همکاری اسماعیل ذبیح علیه السلام، به امر خدا ساخته شده - تجلیل کرده است؛ چرا که یکی از بزرگترین و شکوهمندترین شعائر اسلامی در این شهر و اطراف آن - عرفات و مَشْعَرُالحرام و مِنی - باید برگزار شود.

با این اوصاف، آیا بهتر نبود که این شهر، خودش تسلیم شود؟ و فتح این شهر، با فتح قلوب مردم آن توأم باشد؟! و آیا بهتر نبود که برای فتح این شهر، خون های زیادی ریخته نشود؟!

در سال حُدَیْبیّه، بعضی از افراد که از مقاصد پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله آگاه نبودند، اصرار داشتند که باتوجّه به قدرت سپاه اسلام و توانایی آن بر آزاد کردن مکّه، شهر را باتوسّل به جنگ هرچند خونین - فتح کنند؛ امّا پیامبر صلی الله علیه و آله که شکیبا، حلیم و بردبار بود، در آن سال چنین مأموریّتی از جانب خداوند نداشت. هرچند چشم پوشی از تسخیر مکّه بر

ص:199

مسلمانان گران بود و جاهلان و منافقان زبان به اعتراض گشودند.

پیامبر صلی الله علیه و آله تا سال هشتم هجرت - که کار اسلام در شبه جزیره بالا گرفت - صبر کرد؛ و قبایل و جماعاتی که در بیرون مکّه بودند به آن گرویده، و اسلام را از جان و دل پذیرفتند.

شهر مکّه تنها مانده و دیگر نگاهداری آن در ظلمت کفر و شرک و آن رژیم فاسد، برای مشرکانی چون ابوسفیان دشوار بود.

خورشید عالمتاب اسلام، تمام صحرا و بیرون مکّه و شهرهای عربستان را روشن کرده، و به نقاط دور پرتوافکن شده از ورای دیوارها و پرده های ضخیمی که ابوسفیان ها به دور مکّه کشیده بودند، به داخل شهر و خانه ها و دل های مردم مکّه نفوذ یافته و قلوب تاریک را روشن می ساخت.

آوازۀ جامعه آزاد و انسانی اسلام و برنامه ها و تعالیم نجات بخش آن، مردم مکّه را به قبول اسلام تشویق می کرد و مقاومت ابوسفیان و حزب وی، نمی توانست شهر مکّه را در کفر و شرک نگاه دارد.

علاوه براین قریش، در چنین موقعیّتی پیمان شکنی نموده، عهد خود را با رسول خدا صلی الله علیه و آله نقض کرده و به کمک قبیلۀ «بنی بکر» برخاسته و بر قبیلۀ «بنی خُزاعه» که هم پیمان با رسول خدا صلی الله علیه و آله بودند، شبیخون زدند و بیست نفر از بنی خزاعه کشته شدند و «عَمْرو بنِ سالم خزاعی» با چهل تن از مردم خزاعه به مدینه آمد و شکایت خود را از بنی بکر، در

ص:200

ضمن قصیده ای به عرض رسانده، دادخواهی نمودند.

در این هنگام و فرصت مناسب، به امر خدا پیامبر گرامی اسلام صلی الله علیه و آله با ده هزار نفر از مسلمانان آهنگ شهر مکّه فرمود.

ابوسفیان و گروه او از مخالفت و مقاومت ناامید شدند و مکّه بدون هیچ مقاومتِ قابل توجّهی آزاد شد، و به دین خدا و آیین جدید و قوانین آزادی بخش اسلام گروید.

پیامبر خدا صلی الله علیه و آله درحالی که سوره «اِنّا فَتَحْنا» (فتح) را قرائت می فرمود، وارد مکّه و مسجدالحرام شد، و خانه کعبه از بت ها پاک گردید.

کعبه، اوّلین خانه ای است که به منظور پرستش خدای یگانه و برای عموم بشر، از سیاه و سفید، عرب و عجم، زن و مرد، عالم و جاهل، فقیر و غنی و همه اصناف و طبقات و رنگ ها و نژادها ساخته شده تا در آنجا همه در عالی ترین مظاهر برادری و برابری، خدا را بپرستند و امتیازات قبیله ای و نژادی و جغرافیایی را کنار گذارده، جامه های کبر و نخوتِ امپراطوری و سلطنتی و گردنکشی و استثمار خلق خدا را از خود خلع کنند.

این خانه با همه شرافت و عظمت، به مرور زمان به صورت بزرگترین نمایشگاه بت پرستی و نیایش در برابر پیکره ها درآمده بود؛ ازاین رو رسول خدا صلی الله علیه و آله وقتی به مکّه رسید و از مرکب فرود آمد، پیش از هر کار به شکستن اصنام و اوثان پرداخت.

سیصد و شصت بت در اطراف خانه کعبه نصب بود که از میان آنها «بُت هبل» را بزرگتر می دانستند.

بت ها را در زمین محکم و استوار کرده بودند. پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله با چوبی به آنها اشاره می کرد، یا گوشه کمان در چشم آنها می خلانید، و این آیه را قرائت می فرمود:

وَ قُلْ جاءَ الْحَقُّ وَ زَهَقَ الْباطِلُ إِنَّ الْباطِلَ کانَ زَهُوقاً؛1

ص:202

«و بگو که حق آمد و باطل نابود شد؛ به درستی که باطل، نابود شدنی است».

بت ها با آن اشاره بر روی زمین سرنگون می شدند. برحسب روایتِ الارشاد، این سیصد و شصت بت را با رصاص به هم بسته بودند.(1)

پیامبر صلی الله علیه و آله از علی علیه السلام مشتی سنگ ریزه گرفته و بر آنها زد و آیه قُلْ جاءَ الْحَقُّ... را قرائت نمود، همه بت ها به رو افتادند؛ سپس همه را از مسجد بیرون بردند و شکستند.

پرستش انسان و پرستش پیکرۀ او، نشانۀ پستی اندیشه و منافی شرافتِ انسانیّت است، و با توحید در عبادت - که اسلام به جهان عرضه می دارد - سازگار نیست.

در مرور اعصار و به شهادت تاریخ، افرادی مانند فرعون و شدّاد، مردم را به پرستش و تملّق گویی و کرنش در برابر خود، و ساختن پیکره هاشان مجبور می کردند.

همه پیامبران بر ضدِّ این رویّه برخاستند و بشر را هشدار داده و ندای: ما هذِهِ التَّماثِیلُ الَّتِی أَنْتُمْ لَها عاکِفُونَ (1) را سردادند.

انبیا علیهم السلام این اعمال را از مظاهر کبر و نخوت، خودخواهی و خودپسندی بشر و تحقیر دیگران دانسته و محکوم می کردند.

اسلام، پیکره پرستی و پیکره سازی را حرام و ممنوع ساخت، و آثار آن هم سرانجام باید به وسیله اسلام از بین برود.

پیامبر عزیز اسلام صلی الله علیه و آله، در آن هنگام که این فتحِ چشمگیر و ارزنده، نصیب دین خدا شد و با ده هزار سوار، و رؤسای قبایل به مکّه آمد، بر سر سفرۀ نانِ خشک و سرکه نشست و در نهایتِ تواضع و فروتنی زندگی کرد و لباس وخوراک و مرکب وی آن قدر ساده بود که هر بیننده ای از آن، غرق در شگفتی می شد.

ص:204

قلب من سرد شد، و علی علیه السلام دو پایش را در همان مکان گذاشت که خداوند دستش را در همان جا گذارده بود».

اسیر می سازند؛ ولی آن معدن حلم و گذشت و عفو و رحمت، وقتی شنید که «سعد» می گوید:

«أَلْیَوْمُ یَوْمُ الْمَلْحَمَةِ»؛ «أَلْیَوْمُ تُسْتَحَلُّ الْحُرْمَةُ»؛(1)

«امروز روز خون ریختن و کشتار است؛ امروز حرمت اهل مکّه حلال می شود».

فرمود:

«بَلِ الْیَوْمُ یَوْمُ الْمَرْحَمَةِ»؛

«بلکه امروز روز مهر و رحمت است».

و به علی علیه السلام فرمود: «سعد را دریاب، و لِوا را از او بگیر و با رفق و مدارا وارد مکّه شو».(2)

وقتی رسول خدا صلی الله علیه و آله وارد مکّه شد، بزرگان قریش گمان می کردند، همه قتل عام می شوند؛ ولی پیغمبر خدا صلی الله علیه و آله بر در خانه معظم کعبه ایستاد و گفت:

«لا الهَ إِلّا اللهُ وَحْدَهُ وَحْدَهُ، أَنْجَزَ وَعْدَهُ، وَ نَصَرَ عَبْدَهُ وَ أَعَزَّ جُنْدَهُ وَهَزَمَ الْاَحْزابَ وَحَدْه»؛

ص:207

«نیست معبودی جز خدای یکتا و یگانه، آنکه وعده اش را وفا کرد و به انجام رسانید، و بنده اش را یاری کرد، و سپاهش را عزت بخشید و دیگر گروه ها را شکست داد».

سپس خطاب به آنها فرمود:

«ماذا تَقُولُون، وَماذا تَظُنُّونَ؟»؛

«چه می گویید، و چه گمان می برید؟».

عرض کردند:

نَقُولُ خَیْراً، وَنَظُنُّ خَیْراً. أَخٌ کَریمٌ وَابْنُ أَخٍ کَریمٍ قَدْ قَدَرْتَ؛(1)

سخن به خیر می گوییم و گمان خیر و نیکویی می بریم. برادری کریم و پسر برادر کریمی هستی که بر ما قدرت یافته ای.

رسول خدا صلی الله علیه و آله و مظهر رحمت، از این سخنان رقت فرمود و دیدگان وی اشک آلود شد. مردم مکّه که پیغمبر صلی الله علیه و آله را به این حال دیدند، صدایشان به گریه بلند شد و زار می گریستند. آنگاه حضرت فرمود: من آن گویم که برادرم یوسف گفت:

ص:208

«لا تَثْرِیبَ عَلَیْکُمُ الْیَوْمَ یَغْفِرُ اللّهُ لَکُمْ وَ هُوَ أَرْحَمُ الرّاحِمِینَ ؛ (1)

اِذْهَبُوا فَأَنْتُمُ الطُّلَقاءُ»؛(2)

«امروز بر شما ملامت و سرزنشی نیست. خدا شما را بیامرزد او رحم کننده ترین رحم کنندگان است. بروید، همه آزادید».

گرامی ترین شما نزد خدا پرهیزکارترین شماست و آنکه از خدا بیشتر اطاعت کند».

در مسجِد خیف هم خطبه ای خواند، و در ضمن آن فرمود:

«اَلْمُؤْمِنُونَ إِخْوَةٌ تَتَکافَئُ دِمائُهُمْ، وَ هُمْ یَدٌ عَلی مَنْ سِواهُمْ، یَسْعی بِذِمَّتِهِمْ أَدْناهُمْ»؛(1)

«افراد مؤمن برادر یکدیگرند، خون های آنها باهم برابر است و آنها قدرتی علیه بیگانگان و دشمنانشان می باشند، کمترین فردشان برای امان دادن به پناه جویان کفار اقدام می کند».

و به روایتی این آیه را هم قرائت کرد:

یا أَیُّهَا النّاسُ إِنّا خَلَقْناکُمْ مِنْ ذَکَرٍ وَ أُنْثی وَ جَعَلْناکُمْ شُعُوباً وَ قَبائِلَ لِتَعارَفُوا إِنَّ أَکْرَمَکُمْ عِنْدَ اللّهِ أَتْقاکُمْ؛2

«ای مردم، به درستی که ما شما را از یک مرد و زن آفریدیم و شما را گروه گروه و قبیله قبیله قرار دادیم تا یکدیگر را بشناسید، به درستی که گرامی ترین شما در نزد خداوند، پرهیزکارترین شماست».

ص:210

به این وسیله، مساوات همۀ اصناف و طبقات و افراد را در دنیایی که در هیچ نقطه ای از نقاط آن، برابری و مساوات وجود نداشت، اعلام کرد؛ و سیّد قریشی را با سیاهِ حبشی و عرب را با عجم در حقوق و کسب فضیلت و امتیازِ تقوا و علم و معرفت، برابر ساخت، و برنامه ای را که از روز اوّل به مردم عرضه می داشت، در مکّه نیز اعلام کرد و از همین جا کاخ های رفیع و عظیم سلاطین را که در روم و مدائن، براساس استعبادِ بشر و امتیازاتِ موهوم و با اتلافِ نفس ها و بیچاره و محروم کردن خلایق ساخته شده و همواره در آنجا، بزم های عیش و نوش و باده، گسترده می شد، ویران ساخت؛ و عالی ترین نظام انسانی را به بشریّت پیشنهاد کرد.

زنده باد محمّد، رسولِ خدا!

درود بر آن پیشوای بزرگ انسان ها!

درود بر یگانه آزادکننده بشر!

اَللّهُمَّ صَلِّ علَی مُحَمَّد وَآلِ مُحَمَّد

ص:211

ص:212

ص:214

یکی از حوادث بزرگ ماه رمضان - که مسیر تاریخ اسلام را تغییر داد - شهادت مولای متقیّان، امیرمؤمنان علی علیه السلام بود.

با شهادت آن بزرگوار، اسلام تنها نگهبان دلسوز و یگانه حامی واقعی خود را از دست داد و مسلمانان از برکت وجود پیشوایی محبوب، زمامداری عادل، امامی عالم، رهبری رئوف و مهربان محروم شدند، و امواج بلایا و فتنه ها از هرسو آنها را احاطه کرد.

ضربت ابن ملجم مرادی ضربتی بود که بر پیکر اسلام، عدالت، حرّیّت و فضیلت و بر پیکر تمام اهداف عالی انسانی وارد شد.

به مناسبت این حادثه بسیار ناگوار و مصیبت جانکاه و برای آشنایی با ارزشِ تعالیم نجات بخش اسلام و مفاهیم تشیّع و برای درک بیشتر بزرگی این جنایت، چند جلوه از شخصیّت عظیم و بی نظیر علی علیه السلام را با اعتراف به قصور و عدم لیاقت خویش، زینت بخش این کتاب قرار می دهیم.

محال و غیرممکن می دانستند و رسالت پیامبر صلی الله علیه و آله را باور نداشتند.

در این زمان بعضی از خویشاوندان آن حضرت با او به مخالفت برخاستند و برخی دیگر از آن وضعیّت اظهار نگرانی می کردند؛ زیرا می دیدند محمّد صلی الله علیه و آله با دست تهی از مال دنیا و نداشتن اعوان و انصار و لشکر و سپاه، علیه بت ها و خدایان قبایل و رؤسا، زورمندان و توانگران، استعمارگران و ستمکاران، ساحران، رباخواران و جنایت کاران؛ و علیه فسادِ اوضاع و عادات قیام کرده و همه را به ترک این روش ها دعوت می کند و پیروزی خود را یک امر مسلّم می داند.

شاید بسیاری از آنها می پنداشتند که قطعاً صدای محمّد صلی الله علیه و آله خاموش شده و کلمه «الله اکبر» و «لا اله الا الله» دل های خیل کثیر بت پرستان را فتح نخواهد کرد، و از سرنوشتی که محمّد صلی الله علیه و آله پیش رو داشت و نیز از تضعیف موقعیّت خویش در میان قبایل دیگر، بیمناک بودند.

آنان می گفتند: چگونه گفتن کلمه «لا اله الا الله» باعث ایجاد خضوع در عرب و عجم و دستیابی به گنج های قیصر و کسری خواهد شد؟ و چگونه این همه نفاق و اختلاف و بیگانگی، به دوستی و اتّحاد و یگانگی مبدّل می شود و نظم نوین و عالی اسلامی و قانون و حکومت الهی جایگزین همه بی نظمی ها و بی قانونی ها و حکومت زور و خودکامگی خواهد شد؟

ص:216

محمّد صلی الله علیه و آله را می دیدند که نه ثروتی دارد و نه سپاه و لشکری؛ ولی می خواهد به مردم همه چیز بدهد؛ ازجمله: آزادی، عزّت نفس، استقلال، اخلاق فاضله، برادری و مساوات. می گوید: شما کلمۀ توحید را بگویید، شرک را رها کرده و پرستش بت ها را ترک نمایید، صاحب همه چیز می شوید و سروری، سیادت، عزّت، شوکت، حقوق انسانی، عدالت و... نصیب شما می شود.

آنها نمی دانستند که کلمه «لا اله الا الله» منبع تمام خیرات و مبرّات است، و از ثمرات عقیده به توحید بی اطّلاع بودند. کلمه توحید، کلمه آزادی، عدالت، مساوات، شرافت و فضیلت است؛ کلمه ای است که اخوّت و برادری را در بین مردم برقرار کرده و بهترین حکومت را که حکومت دموکراسی، در برابر آن بی ارزش است، تأسیس می کند و تمام اختلافات طبقاتی و نژادی و مالی و اجتماعی را از میان برداشته و همه را برابر و مساوی می سازد.

آنها نمی دانستند که این کلمه از زمین و آسمان سنگین تر است، و هیچ کلمۀ دیگری با آن برابری نمی کند و هر پرده ای را پاره می سازد.

بسیاری نیز این دعوت را با امتیازات و مقامات، استثمار، عادات نکوهیده و با روشی که به آن خو گرفته بودند، مخالف دیده و نمی توانستند از منافع شخصی خود دست بردارند و در ردیف سایر بندگان خدا در صف واحد قرار گیرند.

ص:217

نمی توانستند (یعنی نمی خواستند) تکبّرها و نخوت ها را زیر پا گذارده و با زیردستانِ خویش، خود را برابر قرار دهند.

به همین جهت و دلایلی از این قبیل، با پیشرفتِ دینِ توحید از همان ابتدای راه، مبارزه کردند؛ کارشکنی نمودند و پیامبر صلی الله علیه و آله را آزار داده و مسخره می کردند.

پیامبر صلی الله علیه و آله در برابر آن مردم، و نیز در مقابل جناح بندی ها و همه رنج ها و مصائب، پایدار ایستاد؛ و برای هدایت جامعه و برچیدن بت پرستی در کوتاه ترین زمان ممکن و آزاد ساختن انسان ها، کوشش و تلاش می کرد.

رسول خدا صلی الله علیه و آله در عین اینکه برای پایداری خویش در امر دعوت نیازمند کمک هیچ کس نبود، برای پیشبرد اهدافش، به همکاری دیگران احتیاج داشت؛ زیرا رسالت و بعثت او برای مردم بود. بنابراین پیامبر صلی الله علیه و آله نمی توانست از مردم چشم بپوشد و همکاری آنها را نادیده بگیرد.

او به یک معاون، قائم مقامِ واقعی، و کسی که فکر، رسالت و هدف او را درک کرده و دوست بدارد و در راه آن فداکاری و از خودگذشتگی داشته باشد، احتیاج داشت؛ کسی که از تمام مردم شبه جزیره عربستان و تمام مردم دنیا بهتر است.

طبعاً کسی غیر از علی علیه السلام این شرایط را دارا نبود. این نتیجه ای است که با مطالعه منصفانه تاریخ اسلام و تاریخ رجال اسلام و صحابه، به دست می آید.

ص:218

علی علیه السلام همان کسی است که پیامبر صلی الله علیه و آله او را از کودکی با آواز دلنواز و ملکوتی خود می خوابانید و نوازش می کرد و پرورش می داد؛ همان کسی که در غار حرا هنگامی که پیامبر صلی الله علیه و آله به پرستش و عبادت خدا و تفکّر مشغول بود، او را همراهی می کرد. علی علیه السلام همان کسی است که پیامبر صلی الله علیه و آله تمام علوم خویش را به او آموخت تا نسخه ای از اصل باشد.

او که موحّد به دنیا آمد، و موحّد از این جهان گذشت، و به پرستش بت ها آلوده نگردید. هرگز در اسلام کسی به سابقه او نمی رسد و هیچگاه از پیامبر صلی الله علیه و آله و دین و روش او جدا نشد و حتّی هفت سال پیش از دیگران با پیامبر صلی الله علیه و آله نماز خواند.(1) چنانچه در روایت است، رسول خدا صلی الله علیه و آله فرمود: «ملائکه بر من و علی هفت سال صلوات می فرستادند؛ برای اینکه با من احدی غیر از او نماز نمی گذارد».(2)

از عفیف کندی روایت شده است که گفت:

بازرگان بودم و در مراسم حج به مکّه آمدم و در خانه عبّاس بن

ص:219

عبدالمطّلب منزل کردم. وقتی من و عبّاس باهم بودیم، دیدیم مردی آمد و روبه کعبه کرد، سپس پسری آمد و بر سمت راست او ایستاد، و زنی آمد و پشت سر او ایستاد، رکوع و سجود به جای آوردند؛ و سربرداشتند. من به عبّاس گفتم:

موضوع بزرگی است؟

عبّاس نیز گفت: امر عظیمی است.

این محمّد برادرزاده من است؛ می گوید: خدا او را به رسالت برانگیخته است و اینکه گنج های کسری و قیصر به دست کسانی که به او ایمان آورند، فتح می شود؛ و این پسر، برادرزاده ام، علی بن ابی طالب، است. و این زن، همسر او، خدیجه بنت خُوَیلد است.

و نظیر این حکایت را عبدالله بن مسعود نیز روایت کرده است، و در پایان آن از عبّاس روایت کرده که گفت: بر روی زمین، غیر از این سه نفر احدی که خدا را به این دین بپرستند، وجود ندارد.(1)

علیعلیه السلام از همان آغاز بعثت، به خلافت و جانشینی و وصایت و وزارت پیامبر صلی الله علیه و آله معرّفی شد.

پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله مأمور شد خویشاوندان نزدیک خود را بخواند و انذار کند:

ص:220

«وَ أَنْذِرْ عَشِیرَتَکَ الْأَقْرَبِینَ»؛1

«و خویشان نزدیکت را هشدار ده».

برحسب روایات متعدّد و معتبر، پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله بنی هاشم را که چهل نفر بودند، دعوت کرده و به علی علیه السلام امر فرمود که غذای اندکی که برای بیش از یک نفر کافی نبود، تهیّه کرد.

تمام چهل نفر از آن غذا خوردند و سیر شدند و از ظرف شیری که آن هم بیش از یک نفر را سیراب نمی کرد، به همه شیر نوشاند تا سیراب شدند و پیش از آنکه رسولِ خدا زبان به سخن باز کند، ابولهب خویشاوندان را متفرّق کرد.

روز دیگر آنها را باز دعوت نمود. وقتی طعام و شیر را تناول کردند، رسول خدا صلی الله علیه و آله به آنها فرمود:

«ای بنی عبدالمطّلب! به خدا سوگند، من جوانمردی از عرب را نمی شناسم که برای قومش چیزی فاضل تر از آنچه من برای شما آورده ام، آورده باشد. من خیر دنیا و آخرت را برای شما آورده ام؛ خدا به من امر فرموده است شما را به سوی او بخوانم. پس کدام یک از شما به من ایمان می آورد، و مرا در امرِ رسالت یاری می کند، تا برادر، وصی، وزیر و خلیفه من در اهل من، بعد از من باشد».

ص:221

و بنابر بعضی از روایات، تا سه مرتبه فرمود و هر سه بار کسی به جز علی علیه السلام جواب نداد.

پیامبر صلی الله علیه و آله فرمود:

«إِنَّ هذا اخی، وَوَصِیّی وَ وَزیری وَخَلیفَتی فیکُم فَاسْمَعُوا لَهُ وَ أَطیعُوا»؛(1)

«به درستی که این (علیعلیه السلام) برادر و وصی و وزیر و خلیفه من در میان شماست؛ به سخن او گوش کنید و از او اطاعت نمایید».

آن جماعت برخاستند و درحالی که می خندیدند، به ابوطالب گفتند: تو را امر کرد که از پسرت اطاعت کنی.(2) بدین صورت خلافت و جانشینی علی علیه السلام به همگان ابلاغ شد، و بعد از آن نیز در موقعیّت های دیگری، این انتخاب به طورصریح اعلام شد، تا زمانی که در غدیرخم سال «حجّة الوداع» پس از نزول آیه مبارکه:

یا أَیُّهَا الرَّسُولُ بَلِّغْ ما أُنْزِلَ إِلَیْکَ مِنْ رَبِّکَ وَ إِنْ لَمْ تَفْعَلْ فَما بَلَّغْتَ رِسالَتَهُ وَ اللّهُ یَعْصِمُکَ مِنَ النّاسِ؛3

ص:222

«ای پیامبر، آنچه را که بر تو از جانب پروردگارت نازل شده است، ابلاغ کن که اگر این کار را انجام ندهی، رسالت او را انجام نداده ای و خداوند تو را از شرّ مردم حفظ می کند».

در آن مجمع عمومی نیز، به امر مؤکّد خدا مسئله خلافت و جانشینی رسماً اعلام گردید و امیرالمؤمنین علیه السلام به این سمت برگزیده و منصوب شد.(1)

کُونُوا قَوّامِینَ بِالْقِسْطِ شُهَداءَ لِلّهِ وَ لَوْ عَلی أَنْفُسِکُمْ أَوِ الْوالِدَیْنِ وَ الْأَقْرَبِینَ؛1

«در به پا داشتن عدل و داد، استوار باشید و برای خدا گواه باشید، هرچند که بر علیه خود یا پدر و مادر و نزدیکانتان باشد».

امیرالمؤمنین علیه السلام نیز می فرماید:

«عَلامَةُ الْإِیمانِ أَنْ تُؤْثِرَ الصِّدْقَ حَیْثُ یَضُرُّکَ عَلیَ الْکِذْبَ حَیْثُ یَنْفَعُکَ»؛(1)

«علامت ایمان، این است که راستی را در هنگامی که به تو ضرر می زند، بر دروغ هنگامی که به تو سود می دهد برگزینی».

یکی از عللِ عمدۀ غلبه ظاهری اهل باطل، بر اهل حق این است که آنان به هر نیرنگی دست می زنند؛ مردم را فریب می دهند؛ دروغ می گویند؛ وعده های پوچ و دروغین می دهند؛ افراد را با رشوه و مقام می خرند؛ هر حقّی را پایمال می کنند؛ افراد حقّه باز وخائن و جنایت کار را به مزدوری می گیرند و به هر کار ننگ و خلاف شرافتی تن

ص:224

درمی دهند. همه این اعمال را انجام می دهند، برای اینکه حریف را شکست دهند، و به هدف خویش دست یابند.

این کارها در منطقشان جایز است؛ چون مقصدشان ریاست، حکومت و غلبۀ بر حریف است. امّا اهل حق که مردمانی آزاده و صادق هستند، از به کار بردن این اعمال شیطانی خودداری می نمایند و برای اینان، نتیجه ای که با اعمال نیرنگ و فریب و کلاهبرداری به دست می آید، نه تنها پیروزی نیست، بلکه عین مغلوبیّت است.

اگر اهل حق ظاهراً شکست بخورند، مغلوبیّت شان نه به علّت ضعفِ روش و سوءسیاست آنها، و نه به علّت قوّت روش و حُسن سیاستِ اهل باطل است؛ بلکه به شرایط محیط و موقعیّت و اوضاع و احوال اجتماعی و رشد فکری و تربیتی جامعه بستگی دارد.

در جوامعی که مردم آن غافل هستند و از نظر فکری چندان رشد نیافته اند، اهل باطل می توانند با دَغل بازی و حیله گری و تزویر و ریا جلو بیفتند و مردم ساده و بی خبر را به دام اندازند.

امّا اهل حق، هرگز برای رسیدن به پیروزی، به نیرنگ و حقّه بازی و دروغ متوسّل نمی شوند و مردم را اغفال و گمراه نمی کنند و خلاف حقیقت نمی گویند، چون هدفشان بنیان حکومت حق و تربیت مردم بر آیین حقیقت است.

این حکومتی است که رهبر آن می فرماید:

ص:225

«لَوْ اعْطیتُ الْأَقالیمَ السَّبْعَةَ بِما تَحْتَ أَفْلاکِها عَلی أَنْ اعْصِی اللهَ فی نَمْلَة أَسْلُبُها جِلْبَ شَعیَرةٍ ما فَعَلْتُ»؛(1)

«اگر هفت اقلیم جهان را با آنچه در زیر آسمان های آن است به من ببخشند تا اینکه خدا را نافرمانی کنم که پوست جوی را از دهان مورچه بیرون بکشم، این کار را نمی کنم».

در تاریخ پر از عبرت اسلام، یکی از مظاهر این دو روش، موقعیّت و جایگاهی بود که برای دو فرد سرشناس یعنی علی علیه السلام و عثمان پیش آمد؛ که یکی برای نپذیرفتن یک بدعت و صراحت و ترک مُسامحه و مجامله، از حقّ مسلّم خود برکنار شد و دیگری با قبول رسمی آن بدعت و تعهّدی که به آن وفا نکرد، به اجبار، والی مردم شد.

چنان که می دانیم، وقتی عمر متوجّه شد که ضربت «ابولؤلؤ» او را رهسپار عالم جزا کرده است، بدعت تازه ای به کار بست و روش بی سابقه ای را مقرّر کرد که نه زمامداری خود و نه زمامداری سلفش ابوبکر، بر آن اصل استوار بود.

توضیح آنکه چنان که می دانیم، ابوبکر به اسم انتخاب و اجماعِ (واقع نشده) روی کار آمد! ولی خودش در هنگام مرگ، از اجماع و حقّ

ص:226

انتخاب امّت جلوگیری کرد و عُمر را به خلافت تعیین نمود. عمر هم موقع مرگ بدعت دیگری به کار بست؛ و آن این بود که تعیین خلافت را به شورای شش نفری واگذار کرد و سایر امّت را از اظهار رأی محروم نمود.

بدیهی است که هر سه روش به این دلیل بود که خلیفه منصوب و معیّن شده ازجانب پیغمبر صلی الله علیه و آله را کنار بگذارند.

آنها نخست، مسئله بیعت و اجماع امّت را مطرح کردند؛ زیرا مشخّص بود که اگر براین اساس موضوع با حضور علی علیه السلام به مشورت گذارده شود و علی علیه السلام مداخله نماید، نمی توانند به سرعت، ابوبکر را انتخاب کنند و با وجود علی علیه السلام و راهنمایی هایی که آن حضرت می فرمود، ابوبکر انتخاب نمی شد. ازاین رو آنها موضوع را در غیاب علی علیه السلام و سایر بنی هاشم، یک طرفه خاتمه دادند، و چون ابوبکر می دانست که با اجماعِ امّت، عمر انتخاب نمی شود و علی علیه السلام روی کار خواهد آمد، حقِّ انتخاب و اجماعی را که خودش براساس آن زمان دار شده بود، از تمام امّت سلب کرد و شخصاً عمر را به ولایتعهدی خود معیّن نمود.

عمر نیز هنگام مرگ چون می دانست اگر تصمیم در مورد خلافت به مردم واگذار شود، انتخاب علی علیه السلام قطعی است، شورای شش نفره ای را پیشنهاد کرد؛ تا علی علیه السلام در آن شورا برکنار شود؛ و با این عمل،

ص:227

ضربه جبران ناپذیری را به اسلام و اهداف اسلامی وارد ساخت؛ به طوری که سیّد قطب از این مسئله اظهار تأسّف می کند که رهبر لایق و شایسته و نمونه ای مثل علی علیه السلام خانه نشین شد و مرد نالایق و ضعیف و بی شخصیّتی مانند عثمان زمامدار مسلمانان گردید.

اقدام عمر و دستوراتی که در این مورد صادر کرد، به چندین علّت، عملی غیرشرعی و جرم بود که ما در مقامِ بیانِ نقاط ضعف و تخلّفات شرعی او نیستیم.

در این قسمت می خواهیم گوشه ای از شورای شش نفری و مَظهر دو هدف و روش متضادّ آنان را شرح دهیم.

عمر، شورا را در اختیارِ عبدالرّحمن بن عوف - که شوهرخواهر عثمان بود - گذارد؛ زیرا به ابی طلحه انصاری دستور داد: اگر پنج نفر اتّفاق کردند و یک نفر مخالفت کرد، گردن آن یک نفر را بزن و اگر چهار نفر اتّفاق کردند و دو نفر رأی مخالف دادند، گردن آن دو نفر را بزن و اگر سه نفر بر یک رأی، و سه نفر دیگر بر رأی دیگر اتّفاق کردند، رأی آن سه نفری را که عبدالرّحمن بن عوف در بین آنهاست، درنظر بگیر؛ و اگر سه نفر دیگر از رأی خود برنگشتند، گردن آنان را بزن!! (واقعاً عجیب است).

در این شورا معلوم بود چهار یا پنج نفر از این شش نفر - که عمر، سوابق آنان را با علی علیه السلام خوب می دانست - به آن حضرت رأی

ص:228

نمی دهند؛ زیرا طلحه با علی علیه السلام دشمن بود و عبدالرّحمن بن عوف، علاوه بر دشمنی با آن حضرت، شوهرخواهر عثمان نیز بود.

سعد وقّاص علاوه بر انحراف از علی علیه السلام از قبیله عبدالرّحمن بن عوف و تحت نفوذ رأی او بود.

بالاخره به گونه ای این شش نفر انتخاب شده بودند که به فرض اگر سه نفر به علی علیه السلام رأی می دادند، چون عبدالرّحمن بن عوف در بین آنها نبود، رأی ایشان بی اعتبار بود.

این شورا با این شکل و ترتیب و با این برنامه عجیب و غریب و مغرضانه شروع به کار کرد. طلحه، به عثمان رأی داد و زبیر به علی علیه السلام و سعد وقّاص به عبدالرّحمن بن عوف رأی دادند. بنابراین سه نفر کنار رفتند و سه نفر باقی ماندند، علی علیه السلام و عبدالرحمن و عثمان و نقشۀ مرموز عمر کار خود را کرد.

بااین همه، عبدالرّحمن چون از وجاهت و آبروی خود می ترسید و می دانست که اگر بدون عذر و دلیل، شخص نالایق و بی علم و بی کفایتی را از بنی امیّه - که همواره قبیله ای ضدّاسلام و پیغمبر صلی الله علیه و آله بودند - بر کسی چون علی علیه السلام که برادر و وصی و پسرعموی پیغمبر صلی الله علیه و آله و یگانه وارث علوم آن حضرت و فاتح غزوات و صاحب آن همه مناقب و فضایل بود برگزیند، مورد طعن و لعن و تنفّر عمومی واقع می شود و احساسات را علیه خود تحریک می کند و همه می فهمند که

ص:229

در این انتخاب، غیر از رعایت خویشاوندی، مصلحتی از مصالح اسلام و مسلمین درنظر گرفته نشده و خیانتش آشکار می شود، سرانجام برای جلب نظر قبیله «تَیم» و «عدی» و طرف دارانِ ابوبکر و عمر، دست به نیرنگ عجیبی زد تا بهانه ای به دست آورد و علی علیه السلام را کنار بگذارد.

عبدالرّحمن و گروهش که می دانستند علی علیه السلام مرد حق است و غیر از کلمه حق، چیز دیگری بر زبانش جاری نمی شود و روشی را که دین اسلام نیاورده باشد، نمی پذیرد و هیچ گونه بدعتی را امضا نمی کند و می خواهد اسلام، بی پیرایه و خالص و پاک باقی بماند. بنابراین طرحی ریختند و شرطی برای بیعت عبدالرّحمن معیّن کردند که برای علی علیه السلام به هیچ وجه قابل قبول نبود.

آنها علاوه بر شرط عمل به کتاب خدا و سنّت پیغمبر صلی الله علیه و آله عمل به سیرۀ ابوبکر و عمر را نیز افزودند و همین شرط بود که برای علی علیه السلام قابل قبول نبود؛ زیرا اوّلاً، عمل به کتاب خدا و سنّت پیغمبر صلی الله علیه و آله کافیست و در آن نقصی نیست که با سیرۀ این دو نفر تکمیل شود.

ثانیاً، معتبر شمردن سیرۀ این دو در امور اسلام و شرع، بدعت و تصرّف در حریم دین و مآخذ احکام است.

ثالثاً، سیرۀ این دو از کجا معتبر شده است که شخصی مانند امیرالمؤمنین علیه السلام ملزم به تبعیّت از آنها باشد.

رابعاً، در سیرۀ این دو، روش های ضدّاسلامی صریحی وجود داشت

ص:230

که نمی توان روش آنها را برای دیگران حجّت و دلیل قرار داد.

خامساً، با اینکه در سیره خودِ این دو نفر، در مواردی تضاد واقع شده است، چگونه برای آیندگان، هر دو سیره معتبر می شود؟!

سادساً، مگر نه عمر بن خطّاب و گروهش، رسول خدا صلی الله علیه و آله را از نوشتن وصیّتی که امّت پس از آن هرگز گمراه نشوند، مانع شدند (چنانچه در معتبرترین کتب اهل سنّت است) و آن جسارتی را که قلم از تحریرش شرم دارد، به مقام مقدّس رسالت کرده و عذرشان این بود که «حَسبُنا کتاب الله؛ کتاب خدا ما را بس است».(1) پس چگونه اینک کتاب و سنّت پیغمبر صلی الله علیه و آله کافی نمی شود و سیرۀ شیخین را هم اضافه می کنند؟!

آیا غیر از این است که هر شخص عادلی گواهی می دهد که این افراد، به اسلام و مسلمین خیانت کرده، و اغراض کثیف و ریاست مآبانه خود را بر مصالح عالیه اسلام مقدّم داشته اند؟

آری، قبول این شرط و صدها شرط ناحق و باطل دیگر، برای افرادی مثل عثمان آسان است؛ زیرا چه مانعی دارد؛ امروز قبول می کنند و فردا که مسلّط بر اوضاع شدند به هیچ کدام عمل نمی کنند!

در نهایت، به این صورت، این بازی سیاسی و نیرنگ آن افراد

ص:231

اغفالگر و عوام فریب و این داستان خیانت و این صفحه سیاه تاریخ پایان پذیرفت. عبدالرّحمن، خطاب به علی علیه السلام گفت: به کتاب خدا و سنّت پیامبر صلی الله علیه و آله و سیرۀ شیخین - ابوبکر و عمر - با تو بیعت می کنم.

علی علیه السلام فرمود: «بلکه به کتاب خدا و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله و اجتهاد رأی خودم». عبدالرّحمن روبه سوی عثمان کرد و همان پیشنهاد را به او داد؛ عثمان پذیرفت. عبدالرحمن بار دیگر روبه علی علیه السلام کرد، پیشنهاد و شرط عمل به سیرۀ شیخین را تکرار کرد. علی علیه السلام آن را ردّ کرد و همان پاسخ اوّل را فرمود. دوباره روبه عثمان کرد و به او پیشنهاد داد و عثمان بدون قیدوشرط پذیرفت. برای سومین بار روبه علی علیه السلام کرد و شرط بیعت را عرضه داشت. علی علیه السلام بر جواب اول چیزی اضافه نفرمود.

سپس عبدالرّحمن با عثمان بیعت کرد و گفت: السَّلامُ علَیْکَ یا امیرَ الْمُؤْمِنینَ!(1)

عبدالرّحمن می دانست که اگر هزارمرتبه آن پیشنهاد تکرار شود، علی

ص:232

علیه السلام نخواهد پذیرفت و چنین بدعت بزرگی را که تصرّف در اساس و مأخذ و متن رسالت اسلام است، قبول نخواهد کرد؛ ولی برای عثمان قبول این پیشنهاد، اشکالی پیش نمی آورد؛ چون نه مقیّد به حفظ مبانی و اصول و تعالیم اسلام بود و نه به تعهّداتی که می کرد ملزم و پایبند بود؛ بنابراین، بدعت را امضا کرد و نه تنها به کتاب خدا و سنّت رسول خدا صلی الله علیه و آله عمل نکرد، بلکه اعتنایی به روش ابوبکر و عمر نیز ننمود. امّا در این میدان و در این جایگاه، بر همگان مسلّم و معلوم شد که علی علیه السلام تا چه حد به حفظ اصول اسلام پایبند است و هرگز پایمال شدن این اصول را وسیله ای برای رسیدن به مقام و زمامداری قرار نخواهد داد.(1)

در ضمن، علی علیه السلام با این عمل، به طوررسمی و آشکارا، به قیمت ترک خلافت و امارت، اعتبار سیرۀ ابوبکر و عمر را رد کرد و اسلام را از محدودۀ افکار و اهوای آنها خارج ساخت.

ص:233

تعالیم اسلام آگاه بود. او آیینه تمام نمای نظام اسلام، عدالت اسلام و همه برنامه های اسلام بود. ازاین جهت، حکومتش نیز روشنگر مفاهیم اسلامی در حکومت و سیاست و اداره اجتماع و احترام به اصول آزادی و مساوات بود. او زمامداری بود که حوایج خود را شخصاً عهده دار می شد.

هرگاه امام علیه السلام به بازار می رفت و کالایی می خرید، خودش آن را به منزل حمل می کرد. گاهی اوقات در حالی که بیت المال مسلمین در اختیارش بود، شمشیر خود را در معرض فروش می گذارد.

ایشان همواره با ضعیفان و بینوایان مصاحبت داشت و از آنها دلجویی می کرد و به کارها و شکایات و مظالم، شخصاً رسیدگی می نمود. نان جو می خورد و از غذاهای لذیذ تناول نمی کرد، و می فرمود:

«عَلِّلِ النَّفْسَ بِالْقُنُوعِ وَإِلّا طَلَبَتْ مِنْکَ فَوْقَ ما یَکْفیها»؛(1)

«نفست را به صفت قناعت مداوا کن، و الاّ بیشتر از آنچه را که بسش باشد از تو درخواست می کند».

امام علیه السلام لباس خود را وصله می زد و جامه وصله دار می پوشید و می فرمود:

ص:235

«یَخْشَعُ لَهُ الْقَلْبُ وَتَذِلُّ بِهِ النَّفْسُ وَیَقْتَدی بِهِ الْمُؤْمِنُون»؛(1)

«قلب انسان به وسیلۀ لباس مندرس، فروتنی می یابد، و نفس انسان رام می شود و دیگر مؤمنین نیز از این روش درس و سرمشق می گیرند».

هنگامی که آن حضرت به سوی شام می رفت، دهقانانِ انبار ایشان را دیدند، پیاده شدند و مراسمی انجام دادند. حضرت فرمود: این چه کاری است که انجام دادید؟ گفتند: مراسمی است که با آن به امیران (زمامداران) احترام می کنیم. امام علیه السلام فرمود:

«وَاللهِ ما یَنْتَفِعُ بِهذا امَراؤُکُمْ وإِنّکُم لتشقُّونَ عَلی أنفُسِکُمْ فِی دُنیاکُم وتشقَّونَ بِهِ فی آخِرَتِکُم!»؛(2)

«به خدا سوگند امیران شما از این کار (از این تملقات و تشریفات) سودی نمی برند. شما خود را در دنیا به رنج و زحمت می اندازید و در آخرت به این کار، شقی و بدبخت می شوید».

وقتی یکی از افراد، درحالی که حضرت، سوار بودند چند قدمی به عنوان احترام، پیاده امیرمؤمنان علیه السلام را مشایعت کرد، این عمل بر خاطر

ص:236

مَعدلت مآثِرِ آن حضرت گران آمد، فرمود:

«اِرْجِعْ فَإِنَّ مَشْیَ مِثْلِکَ مَعَ مِثْلی فِتنَةٌ لِلْوالی وَمَذَلَّةٌ لِلْمُؤْمِنِ»؛(1)

«برگرد که پیاده آمدنِ مثل تو با مثل من، برای والی فتنه و برای مؤمن، خواری و ذلّت است».

یعنی این گونه رفتار و احترام، باد در بینی حاکمان و زمامداران می اندازد و آنان را به نخوت و تکبّر تشویق می کند و کرامت و شرافت و عزّت نفس مؤمن را تباه می سازد.

ازجمله، آن حضرت فرمود: با من آن گونه که با ستمکاران وجبّاران سخن گفته می شود، سخن نگویید و از من آن گونه که در حضور پادشاهان تحفّظ کرده می شود، تحفّظ نکنید (آنچه را می خواهید با الفاظ و عبارات عادی بیان دارید) و تملّق و چاپلوسی ننمایید و گمان نکنید که من از شنیدن سخن حق ناراحت می شوم. تا به اینجا که می فرماید:

«فَإِنَّما أَنَا وأَنْتُمْ عَبیدٌ مَمْلُوکُونَ لِرَبٍّ لا رَبَّ غَیْرُهُ»؛(1)

«جز این نیست که من و شما بندگان مملوکیم از برای پروردگاری که پروردگاری غیر از او نیست».

به نظر ما تمام حسن روابط حکومت با جامعه در درک همین جمله است که حاکم به راستی دریابد که در بندگی، هیچ برتری بر رعایایش ندارد و همه بنده و مملوک پروردگار جهان می باشند. اینجاست که همه توقّعات بیجا از بین می رود؛ تمام تکبّرها، خودخواهی ها، فرعونیّت ها و فخرفروشی ها نابود می شود؛ تمام تشریفات حذف می گردد و وجود حاکم، الگوی تواضع و فروتنی و ادب نسبت به

ص:238

رعایا می شود. و اگر رعیّت هم این معنای عالی را درک کند، وجودش سرشار از عزّت نفس و شرافت می شود و از تملّق و نیایش و نسبت دادن عناوین و القاب و مدایح بی معنا، ابا می ورزد؛ در نتیجه عالی ترین روابط بین جامعه و حکومت برقرار می گردد.

العظمی آقای بروجردی قدس سره مشرّف شدم، درحالی که از آن سرچشمه علم استفاده می کردم، آن استاد بزرگوار نامه ای را که همان روز به ایشان رسیده بود، به من مرحمت کردند. نامه را گرفتم و مطالعه نمودم. آنچه از نامه در خاطرم باقی مانده است، به طورخلاصه به این مضمون بود:(1)

شخصی مسیحی، نویسنده و استاد لبنانی، جورج جرداق به محضر آیت الله بروجردی نوشته بود: من درباره تاریخ زندگی امام علی علیه السلام مطالعات بسیار کرده ام و این حقیقت را دریافتم که همه اصولی که در دنیای متمدّن معاصر، مورد قبول و اتّفاق ملل و امم واقع شده و اساس ترقّی و زندگی انسانی شناخته می شود، از زندگی امام، دستورات، روش و رفتار آن حضرت استفاده می شود و علمای اسلام، آنچنان که باید (البتّه این نظر اوست) به این اصول برنخورده، و یا آن چنان که باید آن را تشریح نکرده اند.

علمای غرب نیز این مطلب را کتمان کرده اند؛ چون نخواسته اند قبول کنند که شخصیّتی در شرق، مظهر و مبیّن تمام این اصول باشد، و من سزاوار ندیدم که چنین شخصیّتی در شرق باشد، و شأن و منزلت و حقّش مجهول بماند؛ بنابراین، این کتاب را نگاشتم، و چون من

ص:240

مسیحی هستم، کسی نمی تواند مرا به تعصّب متّهم کند.

نیز نوشته بود که شما را شایسته ترین شخصیّتی یافته ام که این کتاب را به او اهدا کنم. بنابراین آن را به شما اهدا می کنم و شما پس از مطالعه، تصدیق می کنید که:

إِنّی أَنْصَفْتُ الْإِمامَ بَعْضَ الإِنْصافِ.(1)

مرحوم استاد، منتظر وصول کتاب بودند که هنوز نرسیده بود. به عرض رساندم که کتاب ان شاء الله تعالی می رسد؛ ولی همین نامه نیز از نظر مطالب و اعترافاتی که در آن است، سند مهمّی می باشد.

پس از مدتی کتاب رسید. نام کتاب الامام علیّ صوت العدالة الانسانیه بود؛ که در یک جلد چاپ شده و اخیراً به وضع فعلی در چند جلد درآمده است. حضرت آیت الله پس از آنکه اندکی فرصت یافتند، کتاب را مطالعه کردند و به من نیز امر فرمودند که از ابتدا تا پایان آن را مطالعه کنم و هرجا که اشتباهی به نظرم آمد، یادداشت نمایم. من هم به فرمایش استاد آن را مطالعه کرده و آن موارد را یادداشت نمودم و به محضرشان تقدیم کردم.

ازجمله مطالب ارزنده ای که در آن کتاب خواندم، بررسی عهدنامه مالک

ص:241

اشتر و مقایسه آن با اعلامیّه حقوق بشر بود.(1) این دانشمند مسیحی، موادّ اعلامیّه حقوق بشر را نوشته و در مقابل هر مادّه ای جمله ای از این عهدنامه را قرار داده است و می گوید: این اعلامیّه حقوق بشر است، و این هم عهدنامه امام به مالک اشتر. هر دو را که ملاحظه می کنیم، می بینیم در تمام مواد، جملات عهدنامه کامل تر و رساتر است؛ با این تفاوت که:

1. اعلامیّه حقوق بشر را در عصری که به اصطلاح، دنیا پیشرفت کرده، نوشته اند و پس از چند مرتبه تکمیل، به صورت فعلی درآمده است؛ امّا علی علیه السلام عهدنامه را بیش از سیزده قرن قبل در موقعی که این حقوق، مطرح و موردتوجّه نبوده است، مرقوم فرمود.

2. در اطراف موادّ این عهدنامه و مضمون و الفاظ و متن آن، علمای حقوق و دانشمندان کشورهای مختلف اظهار نظر کرده و بررسی ها نموده، و در روزنامه ها در معرض افکار عموم گذاردند، و با اشتراک مساعی آن را نوشتند؛ امّا امام علیه السلام شخصاً و بدون اینکه با احدی مشورت کرده باشد، هنگامی که مالک اشتر را به حکومت مصر معیّن فرمود، این عهدنامه را نوشت.

ص:242

3. اینان وقتی اعلامیّه حقوق بشر را نوشتند، هرچه توانستند بر سر ملل دنیا، به خصوص ملل ضعیف و استعمار زده و محروم منّت گذارده و به آن افتخار کردند؛ درحالی که امام در اعلام این حقوق برای بشر به احدی منّت نمی گذاشت، و آن را انجام وظیفه می دانست.

4. کسانی که اعلامیّه حقوق بشر را به دنیا عرضه داشتند، و خود را بنیان گذار آن (البتّه به دروغ) معرّفی نمودند، خودشان برای این اعلامیّه احترامی قائل نیستند؛ و در موقعی که پای منافعشان در بین باشد، موادّ آن را زیر پا می گذارند و به آن عمل نمی کنند؛ امّا امام علیه السلام به شهادت تاریخ، خودش در عمل به این عهدنامه پیش قدمتر بود، و از موادّ آن هرگز تخلّف نفرمود.

درباره شخصیّت عظیم علی علیه السلام هرچه کلام تعقیب شود، به نهایت نمی رسد. با اینکه هزاران کتاب در مورد شخصیّت آن حضرت نوشته شده، مرور زمان روزبه روز وسعت و عظمت آن را آشکارتر می سازد؛ و هرکس در مطالعه تاریخ زندگی و فضیلت آن حضرت وارد می شود، خود را در برابر عظمت هایی تازه می بیند که گمان می کند بر دیگران مجهول مانده است.

بنابراین ضمن عرض معذرت از خوانندگان، و اعتراف به قصور خود در اینجا کتاب را پایان می دهم و متذکّر می شوم که حوادث تاریخی ماه رمضان بیشتر از این است که ما درباره اسرار و فلسفه آن بحث کرده ایم

ص:243

و از نظر آنکه حجم کتاب زیاد نشود، به همین مقدار اکتفا شد. امید است در فرصت دیگر دربارۀ بقیّه حوادث، بحث را ادامه دهیم.

وَالْحَمْدُ لِلّهِ اوّلاً وَآخِراً وَصَلَّی اللهُ عَلی رَسُولِهِ ابِی الْقاسِمِ مُحَمَّدٍ وَعَلی آلِهِ الطَّیِّبینَ الطّاهِرینَ

ص:244

10. الاصابة فی تمییزالصحابه، ابن حجر عسقلانی، احمد بن علی (م. 852 ق.)، تحقیق عادل احمد، علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1415 ق.

11. اعلام النبوه، ماوردی، علی بن محمد (م. 450 ق.)، بیروت، دار و مکتبة الهلال، 1409 ق.

12. اعلام النبوة، ابن ابی حاتم رازی، عبدالرحمن بن محمد (م. 327 ق.)، تهران، مؤسسه پژوهشی حکمت و فلسفه ایران، 1381 ش..

13. إعلام الوری بأعلام الهدی، طبرسی، فضل بن حسن (م. 548 ق.)، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1417 ق.

14. اقبال الاعمال، ابن طاووس، سید علی بن موسی (م. 664 ق.)، تحقیق جواد قیومی، قم، مکتب الاعلام الاسلامی، 1410 ق.

15. الامالی، صدوق، محمد بن علی (م. 381 ق.)، قم، مؤسسة البعثة، 1417 ق.

16. الامالی، طوسی، محمد بن حسن (م. 460 ق.)، تحقیق مؤسسة البعثة، قم، دارالثقافة، 1414 ق.

17. امان الامة من الضلال و الاختلاف، صافی گلپایگانی، لطف الله، قم، المطبعة العلمیة، 1397 ق.

18. امتاع الاسماع بما للنبی من الاحوال و الاموال و الحفدة و المتاع، مقریزی، احمد بن علی (م. 845 ق.)، تحقیق محمد نمیسی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1420 ق.

19. الانوارالبهیة فی تواریخ الحجج الالهیه، محدث قمی، عباس (م. 1359 ق.)، قم، نشر اسلامی، 1407 ق.

20. اهل البیتعلیهم السلام، ابوعلم، توفیق، القاهرة، دارلکتاب الجامعی، 1413 ق.

21. بحارالانوار الجامعة لدرراخبار الائمة الاطهار علیهم السلام، مجلسی، محمدباقر (م. 1111 ق.)، تحقیق محمدباقر بهبودی، بیروت، داراحیاء الترات العربی، 1403 ق.

ص:246

22. البدایة و النهایه، ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (م. 774 ق.)، بیروت، دارالفکر، 1407 ق.

23. بشارة المصطفی صلی الله علیه و آله لشیعة المرتضی علیه السلام، طبری، محمد بن ابی القاسم (م. 525 ق.)، تحقیق جواد قیومی، قم، نشر اسلامی، 1420 ق.

24. تاج الموالید فی موالید الائمة علیهم السلام ووفیاتهم، طبرسی، فضل بن حسن (م. 584 ق.)، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، 1406 ق..

25. تاریخ الاسلام و وفیات المشاهیر و الاعلام، ذهبی، محمد بن احمد (م. 748 ق.)، تحقیق عمر عبدالسلام تدمری، بیروت، دارالکتاب العربی، 1407 ق.

26. تاریخ الأمم والملوک، طبری، محمد بن جریر (م. 310 ق.)، تحقیق گروهی از دانشمندان، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1403 ق.

27. تاریخ مدینة دمشق، ابن عساکر، علی بن حسن (م. 571 ق.)، تحقیق علی شیری، بیروت، دارالفکر، 1415 ق.

28. تاریخ موالید الائمة علیهم السلام و وفیاتهم، ابن خشاب بغدادی، عبدالله بن نصر (م. 567 ق.)، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، 1406 ق.

29. تاریخ الیعقوبی، یعقوبی، احمد بن ابی یعقوب (م. 292 ق.)، بیروت، دار صادر.

30. التبیان فی تفسیرالقرآن، طوسی، محمد بن حسن (م. 460 ق.)، تحقیق احمد قصیر عاملی، بیروت، دار احیاء التراث العربی.

31. تفسیر فرات الکوفی، فرات کوفی، فرات بن ابراهیم (م. 307 ق.)، تحقیق محمدکاظم محمودی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1410 ق.

32. تفصیل وسائل الشیعة الی تحصیل مسائل الشریعه، حر عاملی، محمد بن حسن (م. 1104 ق.)، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء الترات، 1414 ق.

33. تمدن اسلام و عرب، لوبون، گوستاو (م. 1931 م.)، ترجمه سید محمدتقی فخر داعی گیلانی، تهران، بنگاه مطبوعاتی علی اکبر علمی، 1334 ش.

ص:247

34. تنقیح المقال فی علم الرجال، مامقانی، عبدالله (م. 1351 ق.)، النجف الاشرف، مطبعة المرتضویة، 1352 ق.

35. التوحید، صدوق، محمد بن علی (م. 381 ق.)، تحقیق سید هاشم حسینی تهرانی، قم، نشر اسلامی، 1398 ق.

36. ثواب الاعمال و عقاب الاعمال، صدوق، محمد بن علی (م. 381 ق.)، تحقیق سید محمدمهدی موسوی خرسان، قم، الشریف الرضی، 1368 ش.

37. جامع البیان فی تفسیرالقرآن، طبری، محمد بن جریر (م. 310 ق.)، بیروت، دارالمعرفة، 1412 ق.

38. جامع السعادات، نراقی، محمدمهدی (م. 1209 ق.)، تحقیق سیدمحمد کلانتر، النجف الاشرف، دارالنعمان.

39. جواهرالمطالب فی مناقب الامام علی بن ابی طالب علیه السلام، ابن دمشقی، محمد بن احمد دمشقی (م. 871 ق.)، تحقیق محمدباقر محمودی، قم، مجمع احیاء الثقافة الاسلامیة، 1415 ق.

40. حقوق الانسان بین التعالیم الاسلام و اعلان الامم المتحده، غزالی، محمد، القاهرة، المکتبة التجاریة، 1383 ق.

41. حلیة الابرار، بحرانی، سید هاشم حسینی (م. 1107 ق.)، تحقیق غلامرضا مولانا، قم، مؤسسة المعارف الاسلامیة، 1414 ق.

42. حلیة الاولیاء و طبقات الاصفیاء، ابونعیم اصفهانی، احمد بن عبدالله (م. 430 ق.)، بیروت، دارالکتاب العربی، 1405 ق.

43. حیوة الحیوان، دمیری، محمد بن موسی (م. 860 ق.)، تهران، چاپ سنگی.

44. الخرائج و الجرائح، قطب راوندی، سعید بن هبة الله (م. 573 ق.)، قم، مؤسسة الامام المهدی علیه السلام، 1409 ق.

45. خصائص الوحی المبین، ابن بطریق، یحیی بن حسن (م. 600 ق.)، تحقیق مالک محمودی، قم، دارالقرآن الکریم، 1417 ق.

ص:248

46. دارالسلام فیما یتعلق بالرؤیا والمنام، محدث نوری، میرزا حسین (م. 1320 ق.)، تحقیق سید هاشم رسولی محلاتی، قم، شرکة المعارف الاسلامیه.

47. دعائم الاسلام، مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی (م. 363 ق.)، تحقیق آصف فیضی، القاهرة، دارالمعارف، 1383 ق.

48. دلائل الامامه، طبری امامی، محمد بن جریر (م. قرن 5)، قم، مؤسسة البعثة، 1413 ق.

49. دلائل النبوة و معرفة احوال صاحب الشریعه، بیهقی، احمد بن حسین (م. 458 ق.)، تحقیق عبدالمعطی قلعجی، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1405 ق.

50. ذخائرالعقبی فی مناقب ذوی القربی، طبری، احمد بن عبدالله (م. 694 ق.)، القاهرة، مکتبة القدسی، 1356 ق.

51. روح الدین الاسلامی، طباره، عفیف عبدالفتاح، بیروت، 1996 م.

52. روضة الواعظین و بصیرة المتعظین، فتال نیشابوری، محمد بن حسن (م. 508 ق.)، قم، الشریف الرضی، 1375 ش.

53. الریاض النضرة فی مناقب العشرة (مناقب الامام امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، طبری، احمد بن محمد (م. 694 ق.)، تحقیق محمدباقر محمودی، قم، بوستان کتاب، 1425 ق.

54. الزهد، کوفی اهوازی، حسین بن سعید (م. قرن 3)، تحقیق میرزا غلامرضا عرفانیان، قم، المطبعة العلمیة، 1399 ق.

55. سبل الهدی و الرشاد فی سیرة خیرالعباد، صالحی شامی، محمد بن یوسف (م. 942 ق.)، تحقیق عادل احمد، علی محمد، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1414 ق.

56. سفینة البحار و مدینة الحکم و الآثار، محدث قمی، عباس (م. 1359 ق.)، تهران، دارالاسوة، 1416 ق.

57. سنن ابن ماجه، ابن ماجه قزوینی، محمد بن یزید (م. 275 ق.)، تحقیق محمد فؤاد عبدالباقی، دارالفکر.

ص:249

58. سنن ابی داوود، ابوداوود سجستانی، سلیمان بن اشعث (م. 275 ق.)، تحقیق سعید محمد لحام، بیروت، دارالفکر، 1410 ق.

59. سنن الترمذی، ترمذی، محمد بن عیسی (م. 279 ق.)، تحقیق عبدالوهاب عبداللطیف، بیروت، دارالفکر، 1403 ق.

60. السنن الکبری، بیهقی، احمد بن حسین (م. 458 ق.)، بیروت، دارالفکر، 1416 ق.

61. السنن الکبری، نسائی، احمد بن شعیب (م. 303 ق.)، تحقیق سلیمان بنداری، سید کسروی حسن، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1411 ق.

62. سنن النسائی، نسائی، احمد بن شعیب (م. 303 ق.)، بیروت، دارالفکر، 1348 ق.

63. سیر اعلام النبلاء، ذهبی، محمد بن احمد (م. 748 ق.)، تحقیق شعیب الارنؤوط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1413 ق.

64. السیرة النبویه، ابن هشام، عبدالملک حمیری (م. 8-213 ق.)، بیروت، دارالمعرفه.

65. السیرة النبویه، ابن کثیر، اسماعیل بن عمر (م. 774 ق.)، تحقیق مصطفی عبدالواحد، بیروت، دارالمعرفة، 1396 ق.

66. شرح احقاق الحق، مرعشی نجفی، سید شهاب الدین (م. 1411 ق.)، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، 1409 ق.

67. شرح الاخبار فی فضائل الائمة الاطهار علیهم السلام، مغربی، قاضی نعمان بن محمد تمیمی (م. 363 ق.)، تحقیق سید محمد حسینی جلالی، قم، نشر اسلامی، 1414 ق.

68. شرح نهج البلاغه، ابن ابی الحدید، عزالدین (م. 656 ق.)، تحقیق محمد ابوالفضل ابراهیم، دار احیاء الکتب العربیة، 1378 ق.

69. الشیعة والحاکمون، مغنیه، محمدجواد (م. 1400 ق.)، بیروت، دارالتعارف.

ص:250

70. صحیح البخاری، بخاری، محمد بن اسماعیل (م. 256 ق.)، بیروت، دارالفکر، 1401 ق.

71. صحیح مسلم، مسلم نیشابوری، مسلم بن حجاج (م. 261 ق.)، بیروت، دارالفکر.

72. الصراطالمستقیم الی مستحقی التقدیم، عاملی نباطی، علی بن یونس (م. 877 ق.)، تحقیق محمدباقر بهبودی، المکتبة المرتضویة، 1384 ق.

73. صلح الحسن علیه السلام، شرف الدین موسوی، سید عبدالحسین (م. 1377 ق.).

74. الصواعق المحرقه، هیتمی، احمد بن حجر (م. 974 ق.)، تحقیق عبدالرحمن ترکی، کامل محمد خراط، بیروت، مؤسسة الرسالة، 1417 ق.

75. الطبقات الکبری، ابن سعد، محمد بن سعد (م. 230 ق.)، بیروت، دارصادر.

76. عبقات الانوار فی امامة الائمة الاطهار علیهم السلام، لکنهوی، میرحامد حسین (م. 1306 ق.)، اصفهان، کتابخانه عمومی امام امیرالمؤمنین علی علیه السلام، 1366 ش.

77. العددالقویة لدفع المخاوف الیومیة، حلی، علی بن یوسف (م. 705 ق.)، تحقیق سید مهدی رجائی، قم، کتابخانه مرعشی نجفی، 1408 ق.

78. علل الشرایع، صدوق، محمد بن علی (م. 381 ق.)، تحقیق محمدصادق بحرالعلوم، النجف الاشرف، المکتبة الحیدریة، 1385 ق.

79. عمدة عیون صحاح الاخبار فی مناقب امام الابرار، ابن بطریق، یحیی بن حسن (م. 600 ق.)، قم، نشر اسلامی، 1407 ق.

80. عوالم العلوم و المعارف و الاحوال من الآیات والاخبار والاقول (الامام الحسن علیه السلام)، بحرانی اصفهانی، عبدالله بن نورالله (م. قرن 12)، قم، مدرسة الامام المهدی علیه السلام، 1405 ق.

81. عوالی اللئالی العزیزیة فی الاحادیث الدینیه، ابن ابی جمهور احسائی، محمد بن علی (م. 880 ق.)، تحقیق مجتبی عراقی، قم، مطبعة سیدالشهداء، 1403 ق

ص:251

82. عیون اخبارالرضا علیه السلام، صدوق، محمد بن علی (م. 381 ق.)، تحقیق حسین اعلمی، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1404 ق.

83. عیون الحکم والمواعظ، لیثی واسطی، علی بن محمد (م. قرن 6)، تحقیق حسین حسنی، قم، انتشارات دارالحدیث، 1376 ش.

84. الغدیر فی الکتاب و السنة و الادب، امینی، عبدالحسین (م. 1392 ق.)، بیروت، دارالکتاب العربی، 1397 ق.

85. الفصول المهمة فی اصول الائمه، حر عاملی، محمد بن حسن (م. 1104 ق.)، تحقیق محمد بن محمدحسن قائینی، مؤسسه معارف اسلامی امام رضا علیه السلام، 1418 ق.

86. الفصول المهمة فی معرفة الائمه علیهم السلام، ابن صباغ مالکی، علی بن محمد (م. 855 ق.)، تحقیق سامی غریری، قم، دارالحدیث، 1422 ق.

87. فضائل الخمسة من الصحاح السته، فیروزآبادی، سید مرتضی حسینی (م. 871 ق.)، تهران، انتشارات اسلامیه، 1392 ق.

88. فضائل الصحابه، نسائی، احمد بن شعیب (م. 303 ق.)، بیروت، دار الکتب العلمیة 1405 ق.

89. قرب الاسناد، حمیری قمی، عبدالله بن جعفر (م. 300 ق.)، قم، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1413 ق.

90. الکافی، کلینی، محمد بن یعقوب (م. 329 ق.)، تحقیق علی اکبر غفاری، تهران، دارالکتب الاسلامیة، 1363 ش.

91. الکامل فی التاریخ، ابن اثیر جزری، علی بن محمد (م. 630 ق.)، بیروت، دارصادر، 1385 ق.

92. کشف الغمة فی معرفة الائمه علیهم السلام، اربلی، علی بن عیسی (م. 693 ق.)، بیروت، دارالاضواء، 1405 ق.

93. کشف الیقین فی فضائل امیرالمؤمنین علیه السلام، علامه حلی، حسن بن یوسف (م. 726 ق.)، تحقیق حسین درگاهی، تهران، وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی، 1411 ق.

ص:252

94. کمال الدین و تمام النعمه، صدوق، محمد بن علی (م. 381 ق.)، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی، 1405 ق.

95. کنزالفوائد، کراجکی، محمد بن علی (م. 449 ق.)، قم، مکتبة المصطفوی، 1369 ش.

96. الکنی و الالقاب، محدث قمی، عباس (م. 1359 ق.)، تهران، مکتبة الصدر.

97. مجمع البیان فی تفسیرالقرآن، طبرسی، فضل بن حسن (م. 548 ق.)، تحقیق عده ای از محققین، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1415 ق.

98. مجمع الزوائد و منبع الفوائد، هیثمی، علی بن ابی بکر (م. 807 ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیة، 1408 ق.

99. المحاسن والمساوی، بیهقی، ابراهیم بن محمد (م. قرن 4)، مصر.

100. المحبر، ابن حبیب بغدادی، محمد بن حبیب (م. 245 ق.)، مطبعة الدائرة، 1361 ق.

101. مسارالشیعه فی مختصر تواریخ الشریعه، مفید، محمد بن محمد (م. 413 ق.)، تحقیق مهدی نجف، بیروت، دارالمفید، 1414 ق.

102. مستدرک الوسائل و مستنبطالمسائل، محدث نوری، میرزا حسین (م. 1320 ق.)، بیروت، مؤسسة آل البیت علیهم السلام لاحیاء التراث، 1408 ق.

103. المستدرک علی الصحیحین، حاکم نیشابوری، محمد بن عبدالله (م. 405 ق.)، تحقیق یوسف مرعشلی، بیروت، دارالمعرفه.

104. مستدرکات علم رجال الحدیث، نمازی شاهرودی، علی (م. 1405 ق.)، تهران، چاپخانه شفق، 1412 ق.

105. المسترشد فی امامة امیرالمؤمنین علی بن ابی طالب علیه السلام، طبری امامی، محمد بن جریر (م. قرن 5)، تحقیق احمد محمودی، مؤسسه فرهنگ اسلامی کوشانپور، 1415 ق.

106. مسند ابویعلی الموصلی، ابویعلی موصلی، اسماعیل بن محمد (م. 307 ق.)، تحقیق حسین سلیم اسد، دمشق، دارالمامون للتراث.

ص:253

107. مسند ابی داوود الطیالسی، طیالسی، سلیمان بن داوود (م. 204 ق.)، بیروت، دار المعرفه.

108. مسند احمد بن حنبل، احمد بن حنبل، شیبانی (م. 241 ق.)، بیروت، دار صادر.

109. مشکاة الانوار فی غررالاخبار، طبرسی، علی بن حسن (م. قرن 7)، تحقیق مهدی هوشمند، انتشارات دارالحدیث، 1418 ق.

110. المصباح، کفعمی، ابراهیم بن علی (م. 905 ق.)، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1403 ق.

111. مصباح المتهجد، طوسی، محمد بن حسن (م. 460 ق.)، بیروت، مؤسسة فقه الشیعة، 1411 ق.

112. المصنف فی الاحادیث و الآثار، ابن ابی شیبه کوفی، عبدالله بن محمد (م. 235 ق.)، تحقیق سعید لحام، بیروت، دارالفکر، 1409 ق.

113. المصنف، صنعانی، عبدالرزاق بن همام (م. 211 ق.)، تحقیق حبیب الرحمن اعظمی، منشورات المجلس العلمی.

114. معارج الوصول الی معرفة فضل آل الرسول صلی الله علیه و آله، زرندی، محمد بن یوسف (م. 750 ق.)، تحقیق ماجد بن احمد العطیه.

115. المعارف، ابن قتیبه دینوری، محمد بن مسلم (م. 276.)، تحقیق ثروت عکاشة، القاهرة، دارالمعارف.

116. معانی الاخبار، صدوق، محمد بن محمد (م. 381 ق.)، تحقیق علی اکبر غفاری، قم، نشر اسلامی، 1404 ق.

117. معاویة بن ابی سفیان فی المیزان، عقاد، محمود عباس، بیروت، دارالکتاب العربی، 1386 ق.

118. معجم رجال الحدیث و تفصیل طبقات الرواة، خوئی، سید ابوالقاسم موسوی (م. 1413 ق.)، 1413 ق.

119. المعجم الکبیر، طبرانی، سلیمان بن احمد (م. 360 ق.)، تحقیق حمدی سلفی، بیروت، دار احیاء التراث العربی، 1404 ق.

ص:254

120. المغازی، واقدی، محمد بن عمر (م. 207 ق.)، تحقیق مارسدن جونس، بیروت، مؤسسة الاعلمی، 1409 ق.

121. مفاتیح الجنان، محدث قمی (م. 1359 ق.)، ترجمه مهدی الهی قمشه ای، قم، انتشارات آیین دانش، 1386 ش.

122. مقاتل الطالبیین، ابوالفرج اصفهانی، علی بن حسین (م. 356 ق.)، تحقیق کاظم مظفر، قم، دارالکتاب، 1385 ق.

123. مکارم الاخلاق، طبرسی، حسن بن فضل (م. 554 ق.)، الشریف الرضی، 1392 ق.

124. مناقب آل ابی طالب، ابن شهرآشوب، محمد بن علی (م. 588 ق.)، تحقیق گروهی از اساتید نجف اشرف، النجف الاشرف، المکتبة الحیدریة، 1376 ق.

125. المناقب، خوارزمی، موفق بن احمد (م. 568 ق.)، تحقیق مالک محمودی، قم، نشر اسلامی، 1411 ق.

126. المنتظم فی تاریخ الامم و الملوک، ابن جوزی، عبدالرحمن بن علی (م. 597 ق.)، تحقیق محمد و مصطفی عبدالقادر عطا، بیروت، دارالکتب العملیة، 1412 ق.

127. النصائح الکافیة لمن یتولی معاویه، ابن عقیل علوی، محمد بن عقیل (م. 1350 ق.)، قم، دارالثقافة، 1412 ق.

128. نفحات الازهار فی خلاصة عبقات الانوار، حسینی میلانی، سید علی، چاپخانه مهر، 1414 ق.

129. نورالابصار فی مناقب آل بیت النبی المختار، شبلنجی، مؤمن بن حسن (م. 1298 ق.)، بیروت، دارالکتب العلمیه.

130. الهم و الحزن، ابن ابی الدنیا، عبدالله بن محمد (م. 281 ق.)، تحقیق مجدی فتحی السید، دارالاسلام، 1412 ق.

131. ینابیع المودة لذوی القربی، قندوزی، سلیمان بن ابراهیم (م. 1294 ق.)، تحقیق سید علی جمال اشرف حسینی، دارالاسوة، 1416 ق.

ص:255